AKEANON GLOSARI:

AKEANON GLOSARI:

MAY HALIMBAWANG PANGUNGUSAP

(Based on Resolution No.: 2009-213)

 

 

 

 

Ni

           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Melchor F. Cichon

As of April 20, 2010

Mga Nilalaman

Pahina

Paunang Salita                                                                                                4

I.                   Mga Parti it Baeay                                                            5

II.                Mga Ginasuksok

1. Eambong                                                                       18

2. Mga Dugang nga ginasuksok pang-ibabaw                  20

3. Accessories                                                                   21

4. Mga Ginasuksok Pang-Sueod/Barong Pangloob          22

5. Mga Ginasuksok sa Ueo                                               23

6. Mga Ginasuksok sa Siki                                                24

7. Mga Parti it Mga Eambong                                           25

III.             Mga Hayop sa Aklan

1.      Mga Hayop Na May Pakpak                                      26

2.      Mga Hayop Na Walang Pakpak                                 28

3.      Insekto                                                                        29

4.      Mga Lamang Tubig sa Aklan                                      32

IV.             Iba’t-Ibang Parti ng Hayop

1.      Mga Parti it Manok/Pabo/Pispis                                  38

2.      Mga Parti it Baka/Kabayo/Baboy/Isda                       39

V.                Mga Parti It Tawo

1.      Mga Parti it  Ueo                                                        41

2.      Mga Kasudlan it Tawo/Mga Lamang-loob ng Tao     45

3.      Mga Parti it Tawo:Batiis ag Siki                                 47

4.      Mga Parti it Tawo: Kinatawo/Parti ng Tao: Seks       48

5.      Mga Parti it Tawo:Alima, Butkon ag Abaga/

Mga Parti ng Tao:Kamay, Braso at Balikat                49

6.      Mga Parti it Tawo: Liog/Mga Parti ng Tao: Leeg       51

VI.             Iba’t-Ibang Tanum/Iba’t-Ibang Tanim                              52

1.      Mga Parti It Tanum/Mga Parti ng Tanim                    59

VII.          Mga Kinasadya sa Aklan                                                  62

VIII.       Religious Events Sa Aklan                                               63

IX.             Mga Ritwal sa Aklan                                                        65

X.                Mga Kolor/Mga Kulay                                                      67

XI.             Mga Higku it Industriya/Mga Dumi ng Industriya          69

XII.           Mga Higku it mga Tanum/Mga Dumi ng Tanim              71

XIII.       Mga Higku it Tawo/Mga Dumi ng Tao                            72

XIV.       Katawagang Pangkalikasan at Heograpiya                       73

XV.          Relasyon

1.      SaDugo                                                                       89

2.      Relasyon Dahil sa Kasal at Iba Pa                              91

3.      Relasyon sa Trabaho                                                   92

XVI.       Katawagan sa mga Hayop                                                            93

XVII.    Iba’t-Ibang Sakit ng Tao’t Hayop                                                95

XVIII. Katawagan Hanungod sa Saeakyan                                 101

XIX.       Mga Katawagan sa Negosyo                                            104

XX.          Mga Katawagan sa Kwarta                                              109

XXI.       Mga Katutubong Pagkain sa Aklan                                  111

XXII.    Mga Katawagan sa Laki at Distansiya                             112

XXIII. Mga Tudlo                                                                                    114

XXIV. Kaeain-eain nga Lasa                                                        115

XXV.    Pagkakilaea/Pagkakakilala                                                116

XXVI.  Mga Buean                                                                       120

XXVII.          Mga Araw ng Linggo                                                 121

XXVIII.       Mga Oras/Mga Oras                                                    122

XXIX. Mga Trabaho/Mga Hanapbuhay                                       123

XXX.    Mga Paghuyap/Ang mga Pagbilang                                  129

XXXI. Pangdama                                                                         132

XXXII.          Bibliography                                                               133

Paunang Salita

Ang salitang Akeanon ay may dalawang kahulugan: ang mga taong tubong Aklan at ang kanilang tubong salita.

Ang  salitang Akeanon ay nakaranas ng ibang ibang pagsubok. Nang sakupin nga mga Katsila ang Panay, nawala ang Aklan sa mapa ng Pilipinas dahil ginawang sentro ang Capiz ng mga Kastila. Ngunit sa loob ng tatlong daan-taon na iyon, ang mga Akeanon ay tuloy pa rin sa pagsasalita at sa pagsusulat sa Akeanon. Ang tulang ‘Hambae Akeanon’ na sa orihinal na Akeanon na salita ay sinulat noong 1600s.

Mula noon, may tatlong diksiyonaryo na ang nasulat sa Akeanon. Ito ay ang mga sumusunod:

Braulio, Eleanor P.  1998. Akean-Filipino leksikon.  Metro Manila: Komisyon sa Wikang Filipino.  177p. Printed in Macar Enterprises, Kalibo, Aklan.

De la Cruz, Roman A. 2003. Five-language dictionary (Panay Island): English, Tagalog, Hiligaynon, Kinaray-a, Aklanon. Kalibo, Aklan: Rock Publishing. 919p.

Reyes, Vicente Salas, Nicolas L. Prado, R. David Paul Zorc. A study of the Aklanon dialect. Volume two: dictionary. Kalibo, Aklan: Public Domain. 386p.

Ngunit hanggang ngayon ay wala pang Akeanong glosaring nagawa.

Dahil dito’y naisip ng Project Proponent na ipunin ang mga salitang Akeanon, igrupo ang mga ito, at bigyan ng kahulugan upang madali maintindihan at magagamit sa pang-araw-araw na komunikasyon ng mga mag-aaral, guro, tagapagsaliksik, maglalakbay at mga linguista. Ang kalalabasang libro ay magiging batayan din sa mga masunod na proyekto ng mga taong may hilig sa salitang Akeanon.

Ang Project Proponent ay nagpapasalamat sa NCCA sa financial support na ibinigay sa Project na ito.

I. Mga Parti it Baeay

abredor--Isang kasangkapan na ginagamit sa pagbubukas ng bote.

Gintaw-an ako it abredor it ahente it beer.

Binigyan ako ng abredor ng ahente ng beer.

almares—isang kasangkapan ng bahay na mula sa marmol at ginagamit sa pagdidikdik ng iba’t-ibang bagay katulad ng bawang, atb.

Ro almares namon hay ginbakae pa sa Mindoro.

Ang almares namin ay binili pa sa Mindoro.

altar--mataas na lugar at bahagi na pinaggaganapan ng mga seremonyang pangrelihiyon

Kon hapon permi kami gapangadi sa atubang ku among altar.

Kung hapon lagi kaming nagdadasal sa harap ng aming altar.

aranya (chandelier)—isang palamuti na karaniwan ay gawa sa kristal.

Ro aranya sa baeay nanday Tatay Isidro hay obra sa kapis.

Ang aranya sa bahay nina Tatay Isidro ay gawa sa kapis.

anglet—ang maliit na palayok

Nahueog ro anglet sa saeog.

Nahulog ang maliit na palayok sa sahig.

aparador--isang lalagyan ng mga baro na karaniwan ay gawa sa kahoy at may salamin.

Minana ko pa sa Lola ko ro among aparador.

Minana ko pa sa Lola ko ang aparador namin.

aspile—isang kasangkapan ng mananahi na katulad ng karayom ngunit walang butas

Natuslok rang alima it aspile.

Natusok ang kamay ko ng aspile.

baeatibat--isang klaseng dingding na gawa sa patpat ng kawayan para hindi makapasok ang mga manok o tao sa bahay

Ro baeatibat ni Lolo hay gabok eon.

Ang baeatibat ni Lolo ay sira na.

baeay--isang tirahan ng tao

Ro baeay namon hay maeapit sa banwa.

Ang bahay namin ay malapit sa bayan

baeayan--ang tungtungan ng pagbo

Ro baeayan ku among bahay hay butong.

Ang balayan ng aming bahay ay kawayan.

balisbisan-- laylayan ng isang bubong na huling dinaraanan ng tubig-ulan bago lumagpak sa lupa.

May tumubong paku sa balisbisan ku among baeay.

May tumubong paku sa balisbisan ng aming bahay.

banggerahan--isang parti ng bahay kung saan tinatago ang mga pinggan at iba pang gamit sa kusina katulad ng baso, kutsara, atb.

Puno it pinggan ro among banggirahan.

Puno ng pinggan ang aming paminggalan.

banyo--isang lugar ng bahay kung saan ang mga tao ay naliligo

Indi gusto maligos si Sean sa banyo bangod may mumo kuno.

Ayaw maligo sa Sean sa banyo dahil may mumo raw.

barandilya—kabit-kabit na mga piraso ng kahoy o bakal na may iba-ibang debuhong palamuti sa dakong ilalim ng pabababahan ng bintana o sa dakong ibaba ng paligid-ligid ng balkon ng hagdan.

Ro barandilya namon hay gin-obra ni Tatay Juan.

Ang barandilya namin ay ginawa ni Tatay Juan.

baratilan—patungan ng  kasaw o baratela –mahabang putol ng kahoy na karaniwang mula sa kalahati hanggang isang pulgada ang kapal, ang lapad nito ay tatlo hanggang limang pulgada at karaniwang ginagamit na sahig ng bahay na kung ipako ay hindi diit-diit (kawalan ng puwang).

Ro baratilan ku among baeay hay nabali.

Ang baratela ng aming bahay ay nabakli.

bayan-bayan—ang hawakan ng hagdan na yari sa kawayan, kahoy, yantok o bakal

Himo sa uway ro bayan-bayan ku among hagdan.

Yari sa yantok ang aming gabay sa hagdan.

bintana-- bukas na dingding ng bahay upang madaanan ng liwanag at hangin.

Permi sa bintana si Nanay pagkatapos mamatay si Tatay.

Madalas sa bintana si Nanay mula nang namatay si Tatay.

bubungan—pang-ibabaw na takip o balangkas ng bahay

Sa ibabaw it bubungan kami gapaeupad it bolador.

Sa itaas ng bubong kami nagpapalipad ng saranggula.

bae-ag—isang kasangkapan ng karpentiro na pampahasa ng lagare.

Gintago ni Lolo ro anang bae-ag agod indi maduea.

Tinago ni Lolo ang kanyang kikil upang hindi mawala.

bailan—isang kasangkapan ng bahay kung saan hinahasa ang itak, at iba pa.

Hapueot ko sa Aklan River ro amon nga bailan.

Napulot ko sa Aklan River ang aming panghasaan.

bandehado—malaking pinggan

Puno it inasae nga manok ro among bandehado.

Puno ng inasal na manok ang aming bandehado.

banga—tapayang maluwag ang bibig.

Maeamig ro tubi sa sueod it banga.

Malamig ang tubig sa loob ng banga.

bangkito—maliit na bangko o upuan.

Ginbuoe ni Lolo ro among bangkito.

Kinuha ni Lolo ang aming bangkito.

banig—higaang gawa sa buri o pandan.

Ro banig namon hay binakae sa Nabas, Aklan.

Ang banig namin ay binili sa Nabas, Aklan.

baoe—sisidlan ng mga damit at iba pang bagay na karamihan ay gawa sa tabla.

Sa baoe gintago ni Nanay rang birth certificate.

Sa baul tinago ni Nanay ang aking birth certificate.

bareta—matulis na bakal na panghukay ng lupa.

Perming ginahueam ni Tatay Jose ro among bareta.

Laging hinihiram ni Tatay Jose ang bareta namin.

basket—sisidlang yari sa yantok o kawayan

Ro basket ni Nanay hay puno it tinuea.

Ang basket ni Nanay ay puno ng gulay.

baso—kasangkapang gamit sa pang-inom

Masyado kaputi ro baso ni Pilma.

Ang puting-puti ang baso ni Pilma.

basurahan—isang bagay na sinisidlan ng anumang basura.

Perming puno it plastic ro among basurahan.

Madalas puno ng plastik ang aming basurahan.

batya--malaking palanggana na labahan ng damit.

Ginhueam ni Manang Gloria ro among batya.

Hiniram ni Manang Gloria ang aming batya.

bayong --supot na buri

Owa eon makaron ginagamit ro bayong nga obra sa buli.

Hindi na ngayon ginagamit ang bayong gawa sa buri.

bote—isang lalagyan na gawa sa kristal.

Manami tan-awon ro daan nga bote it Coke.

Kay ganda tingnan ang lumang bote ng Coke.

bugas—butil ng palay na kinakain ng lahat na Filipino

Ro sang gantang bugas hay gaabot sa 35 pesos.

Ang isang gantang bigas ay umaabot sa 35 pesos.

cellphone—isang telepono na hindi gumagamit ng kuryente

Sin-o baea makaron ro owa’t cellphone?

Sino ba ngayon ang walang cellphone?

dagom--pino, mahaba at matulis na bagay na yari sa bakal na ginagamit sa pananahi

Natuslok rang alima it dagom

Natusok ang kamay ko ng karayom

dapog--lugar na pinaglulutuan.

Ro dapog sa Akean hay obra sa eugta ag butong.

Ang dapog sa Aklan ay gawa sa lupa at kawayan

dibisyon--para magsiparar sa mga kwarto;paghati-hati o pagbabahagi ng mga silid.

Sa dibisyon it baeay makita ro mga literato ni Lolo ag ni Lola.

Sa bibisyon ng bahay nakikita ang mga larawan nina Lolo at Lola.

dingding—isang estraktura na gawa sa semento, tabla at iba pang  naghahati sa kabahayan

Ro dingding it mga kabaeayan katu hay pawod.

Ang mga dingding nuon ay gawa sa pawid.

duyan--kasangkapang yari sa mata-matang kawayan o yantok at tinatalian sa magkabilang dulo upang maiugnay

Madali hikatueog ro eabsag kon ginapatueog sa duyan.

Madali makatulog ang mga bata kung pinapatulog sa duyan.

eagari--kasangkapang pang-anluwagi na yari sa asero at may matatalim na ngiping gamit sa pagputol ng kahoy o bakal.

Madali eang makaputoe it kahoy kon ro eagari hay mataeum.

Madali lang makakaputol ng kahoy kung matalim ang lagari.

eambong--ito ay damit, pangbahay man o sa labas ng bahay

Perming gabakae it eambong rang Nanay sa ukay-ukay.

Laging bumibili si Nanay ng mga baro sa ukay-ukay.

espeho--ito ay isang gamit na nagbibigay ng tunay na larawan ng isang bagay na iniilagay sa harap nito

Tanan nga baeay hay may espeho.

Lahat ng bahay ay may salamin.

estante--isang lagayan ng mga libro na gawa sa kahoy, bakal o kawayan.

Ro amon nga estante hay naguba pag-agi ni Bagyo Frank.

Ang aming estante ay nagiba nang dumaan ang Bagyong Frank.

eubid--piniling abaka na maaaring panali ng hayop o bapor

Ro eubid nga obra sa abaka hay matibay.

Ang lubid na gawa sa abaka ay matibay.

eusong--isang bayuhan ng palay, bigas,kape o mais na gawa sa kahoy.

Bihira eon makaron makakita it eusong sa mga baeay it mga Filipino.

Bihira na ngayon makakita ng bayuhan sa mga bahay ng mga Filipino.

euwag--ito ay isang sandok na pangkuha ng lutuin katulad ng kanin o gulay

Ro euwag namon sa probinsiya hay obra sa bagoe it niyog.

Ang sandok namin sa probinsiya ay gawa sa bao ng niyog.

galingan—isang kasangkapan na ginagamit ng mga gumagawa ng puto at sa paggiling ng mga kape o bigas at iba pa.

Ro amon nga galingan hay sang dag-on eon.

Ang gilingan namin ay isang taon na.

gasera--ilawang ginagamitan ng langis, alkohol o gas

Ro gasera namon sa baeay hay naubusan it gas.

Ang lampara namin sa bahay ay naubusan ng gaas.

gunting—gamit ng mga barbero sa paggupit ng buhok o ibang bagay.

Naputoe ro gunting ni Tatay.

Naputol ang gunting ni Tatay.

guos—tali sa haligi kung saan ang balayan ay inuugnay.

Ro guos nga gingamit ni Lolo hay uway.

Ang guos o tali na ginamit ni Lolo ay uway o balat ng yantok.

haboe—telang takip sa katawan ng natutulog

Lana ro haboe namon kato.

Lana ang kumot naming noon.

hagdan--akyatang baitang-baitang

Nahueog si Ana sa hagdan.

Nahulog si Ana sa hagdan.

haligi—isang bahagi ng bahay na nakabaon sa lupa ang puno at nagdadala ng buong bahay.

Mahogany ro haligi ku among baeay.

Mahogany ang haligi ng aming bahay.

halimtang --tuntungan ng hagdang pag-akyat sa bahay

Butong ro halimtang ku among hagdan.

Kawayan ang baytang ng aming hagdan.

hawla--kulungan ng mga ibon na pinaamo at sadyang inaalagaan

May nagsueod nga eanggam sa hawla.

May pumasok na daga sa hawla.

hurno--isang kalang kulong ang init at karaniwang ginagamit sa pagluluto ng tinapay at paglilitson, at puto.

Ro bag-ong obra nga hurno ni Tatay ay natumbahan it niyog.

Ang hurno na bagong gawa ni Tatay ay natumbahan ng niyog.

imbudo—kasangkapang maluwag ang bibig at may tubo sa ilalim na ginagamit sa pagsasalin ng likido sa bote at iba pang sisidlan.

Plastik ang aming imbudo

Plastik ro among imbudo.

istampa—maliit na larawan ng santo, santa at iba pang katulad nito.

Perming may daea nga istampa si Nanay maski siin imaw mag-agto.

Laging may dalang istampa si Nanay kahit saan siya pumunta.

istante--lalagyan ng mga aklat, kasangkapan, atb. na nakatayo malapit sa dingding at karaniwan ay desalamin

Pag-agi ni Bagyo Frank sa Iloilo, natumba ro among estante nga puno it mga libro.

Nang dumaan ang Bagyo Frank sa Iloilo, natumba ang aming estante na puno ng mga aklat.

kabayo—gamit sa bahay kung saan pinaplansa ang mga damit; gawa ito sa kahoy o bakal.

Naguba ro amon nga kabayo pag-agi ni Bagyo Frank.

Nasira ang aming kabayo nang dumaan ang Bagyo Frank.

tabo—pangadlo ng tubig na lata, plastik o bao ng niyog

May tuktok ro tabo namon sa probinsiya.

May kalawang ang tabo naming sa probinsiya.

kaeaeaw--mababaw na basket na kawayan

Ro kaeaeaw nga halin sa Aklan hay kurti-itlog.

Ang bilao na galing sa Aklan ay hugis-itlog.

kaeaha—isang kasangkapang gawa sa bakal na ginagamit sa pagpriprito o pagsasangag.

Napaso rang alima pagbuyot ko it kaeaha.

Napaso ang kamay ko nang hawakan ko ang hawakan ng kawali.

kahon—kulong at parisukat o parihabang taguan o lalagyan ng anuman na gawa sa kahoy, karton o metal.

Sa kahon gintago ni Nanay rang mga titires.

Sa kahon tinago ni Nanay ang aking mga manyeka.

kahoy\kahoy--tabla na galing sa puno

Tagpila eon baea makaron ro bord pot it kahoy?

Magkakano na kaya ngayon ang bord pot ng kahoy?

kalan—dapog, lutuan

Ro amon nga kalan ay permi nga may kaeayo.

Ang kalan namin ay laging may apoy.

kandila--isang uri ng ilawan na nauupos na gawa sa sebo

Kon piyesta gatipon kami it kandila.

Kung piyesta nag-iipon kami ng kandila.

kardero--kagamitang aluminyo na ginagamit sa pagluluto.

Sa Manila ginbakae ni Nanay ro among kardero.

Sa Maynila binili ni Nanay ang aming kaldero.

kasangkapan--gamit sa bahay at sa gawain

Mayad gid man kon ro kada pamaeay may anang kasangkapan agod indi maghueam.

Talagang mabuti kung ang bawat bahay ay may sariling kasangkapan para hindi hihiram.

kasaw—kung saan itinatali ang pawid o kung saan pinapako ang sin.

Malig-on ro pagkahigot ni Lolo it pawod sa kasaw.

Matibay ang pagkakatali ni Lolo ng pawid sa kasaw.

kaserola—lutuang metal, bilog ang pinakabunganga.

Ginbaligya namon ro among kaserola.

Pinagbili namin ang aming kasesola.

kasilyas—palikuran

Sa sueod it kasilyas gasipilyo si Mommy.

Sa loob ng palikuran nagsisipilyo si Mommy.

katre—isang higaan na karaniwan ay gawa sa kawayan o bakal.

Gahuyang ro amon nga katre.

Umuuga ang aming katre.

kawa-- higanteng kawali.

Kon may piyesta nagluluto si Tatay sa kawa.

Kung  may piyesta ay nagluluto si Tatay sa kawa.

kimpit sa eambong—isang uri ng kamit ng labandera na pang-ipit sa sinasampay ng bagong labang damit.

Patpat it butong ro gina-obra nga kimpit sa eambong.

Patpat ng kawayan ang ginagawang pang-ipit ng baro.

kingke--ito ay isang ilawan na may mitsa at gaas na nasa loob ng isang bote o lata.

Sa probinsiya haeos tanan nga pamaeay hay may kingke.

Sa probinsiya halos lahat ng kabahayan ay may kingke.

kubyertos—set ng kutsara, tinidor, at kutsarita

Kon piyesta ginapaguwa ni Nanay ro among kubyertos.

Kung piyesta pinapalabas ni Nanay ang aming kubyertos.

kueon—sisidlang luad na pinaglulutuan ng sinaing, ulam, atb

Sa lezo, Aklan may ueobrahan it kueon.

Sa Lezo, Aklan may pagawaan ng palayok.

kumpiyoter—isang uri ng awtomatikong makina na de kuryente o bateri na ginagamit sa iba’t-ibang bagay lalo na sa pagsusulat, pagbibilang at komunikasyon.

Kaabuan sa mga bata makaron hay anad eon gid sa paggamit it kumpiyoter.

Karamihan sa mga kabataan ngayon ay bihasa na sa paggamit ng kumpiyoter.

kopa--kasangkapang ginagamit na tunggaan ng alak

Nagbakae si Tatay it kopa sa Kalibo.

Bumili si Tatay ng kopa sa Kalibo.

kusina--bahagi ng bahay na kinalalagyan ng kalan at mga kasangkapang sa pagluluto.

Ro mga Nanay hay permi sa kusina.

Ang mga Nanay ay madalas sa kusina.

kuskusan—isang kasangkapang ginagamit sa pagkuha ng laman ng niyog.

Hinueam ku among kaeapit ro among kuskusan.

Hiniram ng aming kabitbahay ang aming kudkuran.

kutsara---isang kasangkapan sa kainan, kahugis ng munting sandok at yari sa iba’t-ibang metal.

Mabug-at nga klase ro among kutsara.

Mabigat na klase ng aming kutsara.

kutsarita—maliit na kutsara.

Ro kutsarita ro ginagamit kang kamanghuran.

Kutsarita ang ginagamit ng aking bunso.

kutsilyo—maliit at manipis na kampit at madalas ginagamit sa paghiwa ng mga prutas, karne at iba pa.

Owa ginatuktukan ro among kutsilyo.

Hindi kinakalawang ang aming kutsilyo.

lababo—kasangkapang nakakabit sa tapat ng gripo na siyang sahuran ng tubig kung naghihilamos, naghihinaw kamay o naghuhugas ng anuman.

Indi makaabot si Sean sa among lababo.

Hindi makakaabot si Sean sa aming lababo.

lamesa-- isang kasangkapang may pantay na ibabaw, apat o higit pang paa na ginagamit na kainan, sulatan, patungan, atb.

Sobra sa napueo nga tawo ro makalingkod sa amon nga lamesa.

Mahigit sa samtong tao ang makakaupo sa mesa namin.

library—isang lugar kung saan linalagay ang iba’t-ibang aklat, peryudiko, dyornal, CDs, at iba pang kagamitan na kailangan ng mga mag-aaral, guro at mga mananaliksik at ito ay pinamamahalaan ng isang librarian.

Abung mga estudyante nga nagasueod sa library.

Maraming nag-aaral na pumapasok sa aklatan.

lingkuran—ito ay isang uri ng upuan na karaniwang yari sa kawayan, kahoy o plastic.

Nagbakae si Nanay it lingkuran sa Kalibo.

Bumili si Nanay ng silya sa Kalibo.

maeukong—isang malaking tasa.

Ginbakae ni Nanay sa Manila ro among maeukong.

Binili ni Nanay sa Maynila ang aming mangkok.

mahaea—isang gamit sa bahay na ginagawang pang-atang sa ulokung humihiga o natutulog, na yari sa bulak, balahibo o iba pang malambot na bagay na nasa kaluban at nadaramtan ng punda.

Ro sueod ku amon nga mahaea hay bueak it buyboy.

Ang laman ng aming unan ay bulaklak ng kapok.

mantel--damit o plastik na ginagamit na pantakip sa mesa, piyano, aparador, atb.

Nagbakae it mantel si Nanay Bing sa uklay-ukay.

Bumili ng mantel si Nanay Bing sa ukay-ukay.

mesedora--isang uri ng upuan na inuugoy-ugoy

Gustong-gusto ko gid maglingkod sa mesedora.

Gustong-gusto kong umupo sa mesedora.

musketero—isang kagamitan sa bahay na malaki, manipis at mataas na saklob na karaniwang gawa sa sukob na abaka at may apat na tali sa panulukan na siyang kinakabit upang bumuka at magamit.

Berde ang kulay ng aming kulambo.

Berde ro kulor ku among musketero.

pagbo—tinutungtongan ng  baratilan.

Ro pagbo ku among baeay hay saesaeon.

Ang pagbo ng aming bahay ay bakal.

pakot—isang gamit ng baro na gawa sa buto, metal o nakar o ibang bagay na gamit sa pagkakabit o pagsasara ng bahagi ng damit o kaya ay bilang palamuti; butones.

Puea ro kulor ku akong pakot sa akong saewae.

Pula ang kulay ng aking butones sa pantaloon.

palanggana—bilog na lalagyan na higit ang lapad kaysa lalim na karaniwan ay ginagamit na lalagyan ng tubig o iba pang likido.

May buho ro palanggana ni Manang Marina.

May butas ang palanggana ni Aling Marina.

panggatong—ito ay biniak na kahoy o kawayan na ginagamit sa pangluluto.

Mahugany ro ginagamit nga panggatong ni Nanay.

Mahugany ang ginagamit na panggatong ng Nanay.

panghuyop—isang tubo o buong kawayan na ginagamit sa pang-ihip upang lumaki ang apoy sa kalan.

Gintago it unga ro panghuyop ni Lola.

Tinago ng bata ang pang-ihip ni Lola.

pangkuskos sa likod—isang patpat na gawa sa kahoy o sa kawayan na pangkamot sa likod.

Bumakae ako it pangkuskos sa likod sa Baguio.

Bumili ako ng pangkamot sa likod sa Baguio.

pantalya—ilawang ginagamitan ng langis, alcohol o gas.

Bihira eon makaron makakita it pantalya maski sa probinsiya.

Bihira na ngayon makakatagpo ng lampara kahit sa probinsiya.

pantaw--lugar kung saan naghuhugas

Ro pantaw namon hay puno it umog.

Ang batalan namin ay puno ng labahan.

parilya—isang kasangkapang binubuo ng magkakaagapay na metal o alambring ginagamit na ihawan.

Putoe-putoe eon ro amon nga parilya.

Putol-putol na ang aming parilya.

pinggan--kasangkapang karaniwan ay malanday, bilog, yari sa porselena o plastik at pinaglalagyan ng pagkain

Nabasag rang pinggan pagkahueog sa saeog.

Nabasag ang aking pinggan nang mahulog sa sahig.

pitsel—lalagyang karaniwan na may hawakan o pinakabraso at labi para sa pagbubuhos ng lamang likido.

Plastik ro ginbakae ni Nanay nga pitsel .

Plastik ang biniling pitsel ni Nanay.

plantsa—Kasangkapang pinaiinit sa pamamagitan ng baga o kuryente at ginagamit na pang-unat at pampakinis ng mga tela, damit at iba pang kauri.

Ro plantsa nga ginagamit namon hay ginbakae pa ni Lola.

Ang plantsa na ginagamit namin ay binili pa ni Lola.

platito--maliit na pinggan

May burda ro platito ni Nanay.

May burda ang platito ni Nanay.

plato--gamit sa lamesa kung saan linalagay ang kanin o ulam bago tayo kumain

Ro plato ni Lolo hay permi nga gina-islan ay permi nga gakabasag.

Ang plato ni Lolo ay madalas pinapalitan dahil laging nababasag.

poeta—isang bahagi ng bahay kung saan dumaraan palabas o papasok ang tao.

Indi makaagi si Ike sa among poerta

Indi makaraan si Ike sa aming pintuan.

pugon--karamihan sa pugon o kalan o apuyan ay tatlong bato para tungtungan ng kawali o kaldero.

Ro amon nga pugon hay naguba.

Ang aming kalan ay nasira.

radyo--ito ay isang electrical instrument na tumatanggap ng waves at pinapalabas ito sa pamamagitan ng boses.

Kato  daeagku ro tubo it mga radyo.

Nuong unang panahon ang mga radyo ay malalaki ang tubo.

reserbuwer—tsimenea o daan ng asu mula sa dapog.

Kon Paskwa gaagi kuno si Santa sa reserbuwer.

Kung Pasko dumaraan daw si Santa sa tsimenea.

saeaan--ito ay isang gamit sa bahay na gawa sa screen o tela upang salain ang hindi kailangang parti ng bagay katulad ng malalaking butil na nakahalo sa pulbos ng arena o mga dumi, e.g. dahon, na nakahalo sa asukal.

Ro saeaan it tuba hay uhot ng niyog.

Ang salaam ng tuba ay uhot ng niyog.

sagilong--dinaraanan ng tubig-ulan sa bubungan o medya-agwa ng mga gusali.

Ro sagilong ku among baeay hay tuktukon eon.

Ang alulod ng aming bahay ay kinakalawang na.

sanduko--ito ay itak na mahaba, mga dalawang piyes at may talim sa

isang bahagi nito.

Dangae ro sanduko ni Lolo.

Mapurol ang itak ni Lolo.

saroe--isang gamit sa bahay na ginagamit sa panghukay ng lupa at mga dumi.

Igto si Tatay sa likuran gasaroe it eugta agod tamnan it kamote.

Doon si Tatay sa likuran nag-aasarol ng lupa upang taniman ng kamote.

sapilo--kasangkapan sa pag-aanluwagi, na gamit sa pagpapantay at pag-aalis ng bakat o gaspang ng tabla

Mapuroe eon ra sapilo ni Lolo.

Mapurol na ang katam ni Lolo.

silhig---isang gamit sa bahay na ginagamit kung nagwawalis at ito ay gawa sa

tingting ng tiyog o buri.

Pudpod eon ro among silhig.

Pudpod na ang aming walis.

silyon--isang uri ng upuan na may patungan ng kamay

Nakakita ako it silyon sa baeay ni Lolo Itsong sa Barangay Sta. Cruz, Lezo.

Nakita ko ang silyon sa bahay ni Lolo Itsong sa Barangay Sta. Cruz, Lezo.

senisero--isang titisan o abuhan ng sigarilyo o tabako

Ro senisero sa baeay hay gindonar it San Miguel Beer.

Ang senisero sa baeay hay handog ng San Miguel Beer.

spout—butas kung saan dumadaan ang tubig mula sa balisbisan.

May nakabarang mga dahon ang aming spout.

May nakabarang mga dahon ang aming spout.

sueogbahan--kasangkapang ginagamit sa pag-iihaw ng mais, isda, karne, atb

Sa guwa it baeay ro amon nga sueogbahan.

Sa labas ng bahay ang aming ihawan

tabo--isang sisidlan na gawa sa plastik at ginagamit sa pagpapaligo o kung kukuha ng tubig

Owa it baeay sa Pilipinas nga owa it tabo.

Walang bahay sa Pilipinas na walang tabo.

tadyaw--ito ay malaking banga na lalagyan ng tubig at kung minsan, tuba o suka.

Ro tadyaw nga ginbilin ni Lola hay una pa sa among baeay.

Ang tapayan na iniwan ni Lola ay nariyan pa rin sa aming bahay.

takeob—pinakatuktok ng bubong.

Pagbagyo nahukas ro takeob ku among baeay.

Nang bumagyo nakalas ang bubong ng aming bahay.

takuri--ito ay ginagamit sa pagpakulo ng tubig o kape na may labasan sa kilid.

Nagabukae eon ro tubi sa takuri.

Kumukulo na ang tubig sa takuri.

talibong--ito ay uri ng itak na ginagamit sa away.

Ginaeagnat ro talibong it mga taga-Libacao kon indi makaeabu it tawo.

Linalagnat ang talibong ng taga-Libacao kung hindi makataga ng tao.

tapaean--ito ay tabla o plastik kung saan hinihiwa ang mga karne o gulay

Plastik ro amon nga tapaean.

Plastik ang aming sangkalan.

tasa—isang sisidlang malukong.

Sa tasa ako gainum it kape.

Sa tasa ako umiinum ng kape.

telebisyon--ito ay isang electronic apparatus na tumatanggap ng tunog, electrical waves at pinapalabas ito sa screen.

Mabahoe ro papel it telebisyon sa pag-eubong ni Tita Cory.

Malaki ang bahagi ng telebisyon ng inilibing si Tita Cory.

telepono—isang kasangkapan sa pagpadala ng boses o tunog sa pamamagitan ng kuryente o electrical waves.

Tanan haeos nga pamaeay sa siyudad hay may telepono.

Lahat halos ng bahay sa siyudad ay may telepono.

tigib--kasangkapan pang-anluwagi na yari sa matigas na asero na ginagamit sa pangkaskas ng bakal o kahoy

Tigban mo ro kahoy nga obrahong halimtang it hagdan

Kikilan mo ang kahoy na gagawing baitang ng hagdan

timba—isang sisidlan ng tubig na ginagamit sa pagkuha ng tubig sa balon. Karamihan ito ay nakatali sa isang lubid o sa mahabang kawayan.

Nahueog ro timba namon sa bubon.

Nahulog ang aming timba sa balon.

tinidor—isang kasangkapan na ginagamit sa tuwing kakain. Karaniwan ito ay gawa sa bakal o plastic.

Tinusok it tinidor ro inasae nga manok.

Tinusok ng tinidor ang inasal na manok.

tsupa--takalan ng bigas at iba pang butil na karaniwan ay yari sa lata ng gatas o kaya ay biyas ng kawayan

Tatlong tsupa nga bugas ro ginatug-on namon kada agahon

Tatlong gatang ang sinasaing naming bigas tuwing umaga.

wasay—isang kasangkapan bakal ng mga karpentiro. Karamihan ang hawakan nito ay kahoy.

Pinaeakol ni Pedro ro anwang.

Pinalakol ni Pedro ang kalabaw.

II. Mga Ginasuksok

1. Eambong

Ro mga ngaean ku mga eambong sa Aklan hay haeos sa English.  Ro native nga mga ginasuksuk it mga Akeanon abi kato hay simple eang: saya, kansunsilyo,  paha, saewae. Pag-abot it mga Amerikano hay ginpangsunod it mga Akeanon ro andang mga eambong, ag simpre ro mga ngaean kara hay Ininglis. Busa sa mga masunod nga mga katawagan hay kaabuan hay sa English.

Amerikana-- isang kasuutang panlalaki na mahaba ang manggas at bukas ang sa harapan.

Katu ro mga Filipino hay mahilig magsuksok it amerikana.

Noon maraming mga Filipino ay mahilig sumuot ng amerikana.

ball gown-- isang pormal na barong pambabae na sinusuot para sa isang sayawan.

Ro mga sosyal hay gusto gid magsuksok it ball gown.

Ang mga sosyal ay gustong sumuot ng ball gown.

ballerina skirt--baro ng baylerina

Pila eon baea kabilog ro natipon nga ballerina skirt ni Liza?

Ano na kaya karami ang naipong ballerina skirt ni Liza?

Barong Tagaeog--ito ang Pambansang Kasuutan ng mga lalaking Pilipino, karamihang gawa ng telang pinya.

Gasuksok it Barong Tagaeog si Manuel L. Quezon.

Sumusuot ng Barong Tagalog si Manuel L. Quezon.

blusa---ang panglabas at maluwang na pangtaas na kasuutan ng mga babae.

Maeain kuno magsuksok it blusa nga itum.

Masama raw sumuot ng blusang itim.

cocktail dress--isang barong sinusuot ng mga babae sa isang handaan na may inuman.

Sa mga socialite permi sanda nga gabakae it cocktail dress.

Sa mga sociallite tao madalas bumibili sila nga cocktail dress.

evening gown--isang baro na sinusuot ng mga babae sa isang pormal pagtitipon na ginagaganap sa gabi.

Kon may Junior and Senior Prom, ro mga baye hay gasuksok it evening gown.

Kung may Junior and Senior Prom, ang mga babae ay sumusuot ng evening gown.

half slip--isang pangloob na baro ng mga babae mula sa baiwang hanggang baba.

Kon amat nakikita ang half-slip ng mga baye.

Kung minsan nakikita ang half-slip ng mga babae.

jersey--isang kasuutan na closely -knetted fabric

Yellow jersey ro ginasuksok ku mga manogbisiklita.

Yellow jersey ang sinusuot ng mga nagbibisiklita.

Mao suit--isang barong panlalaki na sumikat noong dekada 70s, at madalas sinusunot ni Chairman Mao Tse Tong ng Tsina.

Ku dekada 1970 nag-uso ro Mao suit.

Noong dekada 1970 nag-suo ang Mao suit.

miniskirt--ito ay isang kasuutang panglabas ng mga babae na ang laylayan mas mataas sa tuhod.

Nagagwapa ro mga daeaga kon nagasuksok it miniskirt.

Gumaganda ang mga dalagang sumusuot ng miniskirt.

polo shirt-- isang barong pangtaas na closely-knitted na may maiksing manggas.

Puea ro ginasuksok nga pulo shirt ni Pedro bangod kaadlawan nana makaron.

Pulang pulo shirt ang sinusuot ni Pedro dahil kaarawan niya ngayon.

petticoat--isang klaseng saya na pangloob ng mga babae.

Ku dekada 1950 abung mga baye nga nagasuksuok it petticoat.

Nong dekada 1950 maraming mga babae ang sumusuot ng petticoat.

saewae-- isang barong panlalake na pampaibaba

Makaron maski baye hay nagasuksok it saewae.

Ngayon kahit mga babae ay sumusuot ng pantalon

saya-- isang barong panglabas na sinusuot ng mga babae mula sa baywang hanggang ibaba.

Makaron sangkiri eon lang ro nagasusok it saya.

Ngayon kakaunti na lang ang sumusuot ng saya.

slip--isang kamison o nagwas na sinusuot ng mga babae.

Puea ro anang kamison.

Pula ang kulay ng kanyang kamison.

sweater--isang barong panglabas na knitted jacket na karamihan ay gawa sa lana.

Kon sa Baguio ka malisod nga indi ka magsuksok it sweater.

Kung sa Baguio ka, mahirap kung hindi ka susuot ng swaeater.

t-shirt--isang kasuutan na walang kuwelyo at hindi bukas ang harap.

Haeuga ro ginasuksok ko nga t-shirt.

Maluwang ang sinusuot kong t-shirt.

tuxido--isang panggabing barong panlalake na walang buntot.

Itum ro tuxedo ni Juancho.

Kulay itim ang tuxedo ni Juancho.

wedding dress--isang uri ng mga kasuutan na pangbabae na ginagamit sa oras ng kasal.

Ro eambong nga pangkasae hay kaabot sa sang gatos libo pesos.

Ang wedding dress na gawa sa pinya ay umaabot ng isang daang libong peso.

2. Mga Dugang nga ginasuksok Pang-ibabaw

apron--isang tapis na sinusuot upang protektuhan ang baro.

Ang apron ni Tata Hope ay puea.

Ang apron ni Tata Hope ay pula

blazer—isang uri ng pang-itaas na barong pangbabae na may kular,  manggas  at makulay. Ginagamit ito na parang coat.

Bughaw ang kulay ng blazer ni April.

Asul ro kolor ku blazer ni April.

coat--isang panglabas na baro na may manggas upang takpan ang baro sa itaas.

Makaron bukon eon it uso ro amerikana sa Pilipinas.

Ngayon hindi na uso ang amerikana sa Pilipinas.

jacket--isang uri ng maikling panglabas na damit na karamiwa'y hanggang baywang lamang.

Hinueam ko ro jacket ni Eugene.

Hiniram ko ang jacket ni Eugene.

kapote--isang uring panglabas na sinusuot kung may ulan.

Maski kapote indi eon makabakae ro Nanay ni Elvie bangod sa kaimueon.

Kahit kapote hindi na makabibili ang Nanay ni Elvie dahil sa kahirapan.

overcoat--isang makapal na kasuutang panglabas na sinusuot ng mga lalake kung taglamig.

Ham-an baea nagasuksok si Rizal it overcaot?

Bakit kaya sumusuot ng overcoat si Rizal?

shawl--isang uri ng pampainit na damit na pambalot sa balikat

Ro mga Koreano mahilig magsuksok it shawl.

Ang mga Koreano ay mahilig sumuot nga balabal.

toga--isang uri ng damit na pang-akademiko na sinusuot ng mga nagtatapos. Ito rin ang baro na sinusuot ng mga huwes.

Makaron ro mga nagatapos sa UP hay owa eon nagasuksok it toga.

Ngayon ang mga nagtatapos sa UP ay hindi na sumusuot ng toga.

3.  Accessories

aritos--isang uri ng alahas o hiyas na ikinakabit sa tainga.

Nahueog sa bobon ro aritos it bata.

Nahulog sa balon ang hikaw ng bata.

guwantes--ito ay isang kasuutang pangkamay.

Madamoe ro mga guwantes it mga panadero.

Makakapal ang guwantes ng mga panadero.

hairpin--ito  ay isang gamit pangbabae na may hugis na yari sa isang metal na pangpaipit ng buhok. 

May hairpin nga ginagamit  si Maria.

May ginagamit na agorilya si Maira.

handbag--ito ay isang bag na pambabae na karamihan ay gawa sa balat ng hayop.

Nagbakae si Nanay it handbag sa Singapore.

Bumili si Nanay ng handbag sa Singapore.

kulintas--ito ay isang uri ng alahas na sinusuot sa leeg.

Ro kulintas nga ginsuksok ni Sean Marie hay ginsab-it it manakaw.

Ang kuwentas na suot-suot ni Sean Marie hinablot ng magnanakaw.

leggings—isang klaseng pantalon na manipis na karaniwan ay pangbabae.

Puea ro kolor ku leggings ni Jennifer.

Pula ang kulay ng leggings in Jennifer.

paha--ito ay isang kasuutan na gawa sa balat ng hayop at linalagay sa baywang ng tao.

Rang paha hay obra sa panit it baka.

Ang baha ko ay gawa sa balat ng baka.

relo--isang orasan na karamihan ay sinusuot sa may pulso o kinakabit sa dinding.

Ro relo ni Rolly hay Rolex.

Ang relo ni Rolly ay Rolex.

stocking--isang uri ng pambabaeng medyas na umaabot halos hanggang tuhod.

Gisi ro ginasuklsok nga stocking ni Paula.

May punit ang sinusuot na stocking in Paula.

sunglasses-- isang uri ng salamin na dekulay upang sanggalan ang mata sa init ng araw.

Ray ban ro tatak kang sunglasses.

Ray ban ang tatak ng sunglasses ko.

wristband--isang dagdag-kasuutan na linalagay sa pulso.

Si Erap hay pirmeng gasuksok it wristband.

Si Erap ay laging sumusuot ng wristband.

4. Mga Ginasuksok Pang-Sueod/Barong Pang-Loob

bra--isang panloob na kasuotan ng mga babae.

Mas gwapa ro mga baye kon nagsuksok it bra.

Mas maganda ang mga babae kung nakasuot ng bra.

brief--isang panloob na kasuotan ng mga lalaki.

Haeos tanan nga mga eaki hay gasuksok it brief.

Halos lahat na mga lalaki ay sumusuot ng brief.

panti--isang panloob na kasuutan ng mga babae.

Puea ro panti ni Angel.

Pula ang kulay ng panti ni Angel.

5. Mga Ginasuksok Sa Ueo

belo--ito ay isang talukbong sa ulo.

Ro belo nga obra sa pinya ay kanami.

Ang belo na gawa sa pinya ay napakaganda.

helmet--isang kasuotan sa ulona gawa sa metal o plastik

Ro mga sundalo hay perming gasuksok it helmet.

Ang mga sundalo ay laging sumusuot ng helmet.

kap--ito ay isang saklob o takip sa ulo.

Ro mga bombero hay gasuksok it kap kon may sunog.

Ang mga bombero ay sumusuot ng saklob tuwing may sunog.

kaeo--ito ay isang talukbong o sombrero  na karamihan ay gawa sa tela o dahon ng palmera.

Kon may ati-atihan kaabuan ku mga naga-entra hay nagasuksok it kaeo.

Kung ati-atihan maraming sumasali sa kasayahan ay sumusuot ng sombrero.

laso--ito ay isang palamuti na kinakabit o tinatali sa buhok ng mga babae o nilalagay sa baro.

Dueaw ro laso sa buhok ni Sean Marie.

Dilaw ang laso sa buhok ni Sean Marie.

tueakbong--ito ay isang takip o talukbong sa ulo.

Nahugas ro tueakbong ni Itsong pag-agi it mabaskug nga hangin.

Nahugas ang tulakbong ni Itsong nang dumaan ang malakas na hangin.

turban--ito ay isang damit na ipinupulupot sa ulo at siyang pinakasumbrero ng mga taga Silangan.

Owa pa ako nakabakae it turban.

Hindi pa ako nakabili ng turban.

6. Mga Ginasuksok Sa Siki

bakya--ito ay isang sapatos na gawa sa kahoy.

Owa eon it nagasuksok it bakya sa Aklan.

Wala ng sumusuot ng bakya sa Aklan.

bota--isang sapatos na nakakaabot hanggang sa tuhod.

Ginasuksok ro bota kon tig-ueoean.

Ginagamit ang butas kung tag-ulan.

medyas--ito ay sinusuot sa paa bago isuot ang sapatos.

May gisi ro medyas ni Pedro.

May butas ang medyas ni Pedro.

sapatos—kasuutan ng paa na karaniwan ay yari sa katad at ginagamitan ng medyas.

Nagbakae ako it sapatos sa ukay-ukay.

Bumili ako ng sapatos sa ukay-ukay.

smagol—isang uri ng tsinilas na gawa sa guma.

Ku panahon ni Marcos ro tawag ku mga gumang tsinilas hay smagol.

Noong panahon ni Marcos ang tawag sa mga gumang tsinilas ay smagol.

tsinelas—magaang sapin sa paang ginagamit napambahay na karaniwan ay gawa sa abaka, balat, tela, atb.

Sa Malinao, Aklan hay may ueobrahan it tsinelas nga abaka.

Sa Malinao, Aklan ay may pagawaan ng abakang tsinelas.

7. Mga Parti it Mga Eambong

buckle—ito ay hibilya na kagamitang yari sa metal o buto, atb. Ginagamit ito sa pagkakabit ng dalawang dulo (tulad ng  sa sinturon)

Himo sa saesaeon ro buckle it paha ni Tatay.

Yari sa metal ang hibilya ng sinturon ni Tatay.

buesa—supot sa kasuutan

May gisi ro buesa ni Pedro.

May butas ang bulsa ni Pedro.

kuwelyo--bahagi ng damit na nakapatong sa leeg.

Puti ro kuwelyo ni Pilma.

Puti ang kuwelyo ni Pilma.

hemelo o butones sa butkon it kamisadentro—kasangkapang ikinakabet sa manggas ng kamisadentro

Nagbakae ako it hemelo sa megamol.

Bumili ako ng hemelo sa megamol.

manggas—bahagi ng  damit na kinalalagyan ng braso

Mahaba ang manggas ng baro ni Maria.

Mahaba ro manggas ku eambong ni Maria.

tirante—panali

Nautod ro tirante ku blusa ni May.

Napatid ang tirante ng blusa ni May.

siper--isang sliding fastener ng damit at iba pa.

Naguba ro siper ku saewae ni Mario.

Nasira ang siper ng pantalon ni Mario.

8. Mga Ginasuksok nga espesyal

alibakos—ito ay towel na ginagamit ng mga Aklanon kapag sila ay naliligo.

Owa pa ako nakakita it alibakos.

Hindi pa ako nakakita ng alibakos.

lampen-- isang kasuutan na ginagamit ng mga sanggul.

Lampini ro unga.

Lampinan ang bata.

III. Hayop sa Aklan

1. Mga Hayop na May Pakpak

alimukon—itong ibon ay kamukha ng kalapati at halos kasing laki rin nito. Maabu-abuhin din ang kulay ng kanilang balahibo.

Matambok ro alimukon.

Mataba ang batubato.

Antiyamis--(wala yatang katumbas na salita ito sa Filipino, humming bird sa English)—isang klaseng maliit na ibon na mahaba ang tuka at lumilipad habang sumisipsip ng katas ng mga bulaklak. Ang kulay na babaeng antiyamis ay puro yellow.

Eain-eain ro kolor ku antiyamis: may dueaw, may puea.

Iba-iba't kulay ang antiyamis: may dilaw, may pula.

antulihaw—isang uring ibon na may itim at kahil ang kulay. Bihira na ito ngayon makikita

Owa eon ako kakita it antulihaw sa amon.

Hindi na ako nakakita ng antolihaw sa amin.

banog --isang uri ng malalaking ibong mandaragit na sa Pamilya Accipitridae na may malakas na tuka, may katalasan ng pagtingin, mahabang bagwis, at mabilis kung lumipad.

Tigsambilog ro agila kon mag-eupad.

Nag-iisa ang agila kung lumipad.

bebe--isang uri ng hayop na may pakpak at ginagawang balot ang kanilang itlog. Ang kulay nito ay itim o khaki.

Mayad eumangoy ro bebe.

Mahusay lumangoy ang bebe.
bukaw--isang uri ng malaking ibon na may malaking mata at halos walang ingay kung lumipad. Nanghuhuli ito ng daga kung gabi.

Mabahoe ra mata ku bukaw.

Malaki ang mata ng kuwago.

gansa--ito ay isang uri ng bibi na puti, mahaba ang leeg, at maingay kapag may tao.

Masangag ro gansa kon may tawo.

Maingay ang gansa kung may tao.

manok--isang uri ng hayop na may pakpak na inaalagaan para sa karne, at itlog. Ang tandang ng ibang manok ay sinasabong.

Mahae ro Bisaya nga manok.

Mahal ang Bisayang manok.

maya--isang uri ng maliliit na ibon na madalas nakikita sa palayan.

Gakaon it paeay ro maya.

Kumakain ng palay ang maya.

owak—isang malaking ibon na itim ang kulay ng balahibo at pula ang mga mata.

Gusto gid magkaon it kapayas ro owak.

Gustong-gustong kainin ng owak ang kapaya.

pabo—isang uri ng ibon na malaki ang katawan at masarap ang karne. Hindi ito nakakalipad.

Kapangtuka ro pabo.

Nanunuka ang pabo.

pato--ito ay kapamilya ng itik ngunit ang kulay nito ay puti.

Kapangsirib ro pato sa tawo.

Nangangagat ang pato ng tao.

pikoy—ito ay isang ibon na may apat na daliri, dalawa ang pangharap at dalawa ang panlikod. Ito ay kasinglaki ng kalapati at natuturuang magsalita.

Kantigo maghambae ro amon nga pikoy.

Marunong magsalita ang aming loro.

pilago--isang uri ng ibon na halos kasinglaki ng maya ngunit mas mahaba ang buntot, khaki ang kulay ng balahibo nito.

Permi ko mabatian ro huni it pilago.

Lagi kong napapakinggan ang huni ng pilago.

salampati—isang uri ng ibon na maamo at karaniwan ay puti o abu-abuhin, pula ang tuka at paa. Mataas ito kung lumipad.

Ro salampati hay simbolo it kalinungan.

Ang kalapati ay simbolo ng katahimikan.

tikwi tingnan ang agila

tikling—ito ay isang uri ng ibon na mahaba ang mga paa at karaniwang nakikita sa latian.

Bihira ka eon lang makakita it tikling sa probinsya.

Bihira ka ng makakita ng tikling sa probinsya.

2. Mga Hayop  na Walang Pakpak

alimatok--isang uri ng bulate na nakikita sa tubig-tabang at sumisipsip ng dugo ng mga hayop at tao.

Abung alimatok sa kaeanasan.

Maraming linta sa palayan.

amo--isang uri ng hayop na mamal na halos katulad ng tao.

Gusto't amo hay saging.

Gusto ng unggoy ang saging.

anwang--malaking hayup na ginagamit ng magsasaka sa pagbubungkal ng palayan

Ro anwang gaeugaeog sa eugan-eugan.

Ang kalabaw ay naliligo sa putikan.
ayam--alagang hayop na tumatahol

Mayad nga amigo ro ayam.

Mabuting kaibigan ang aso.

baboy--isang uri ng mamal na sa pamilya ng Suidae, na may maikling apat na paa, na may malambot na buhok at may cartilaginous na nguso. Ito ay linulutong litson.

Gakaon ka it baboy?

Kumakain ka ba ng baboy?

baka--hayop na kasinglaki ng kalabaw na may maluwang na balat at madalas ginagawang ulam.

Tatlo ro among baka sa probinsiya.

Tatlo ang aming baka sa probinsiya.

kabayo--isang uri ng malaking hayop na naghihila ng kalesa at nilalaban sa karera.

Nahadlok ako magsakay sa kabayo.

Natatakot akong sumakay sa kabayo.

buaya--isang uri ng malaking tubig-hayop na reptilya, na sa genus Crocodylus na makikita sa ilog na may makapal na balat at may mahaba at matulis na mga ngipin

Abong buaya sa Pilipinas.

Maraming buaya sa Pilipinas.

eanggam--isang uri ng mamal sa Genus Rattus na may mahabang buntot.

Manami kan-on ro eanggam nga sa eanas.

Masarap kainin ang daga na nakikita sa palayan.

ibid--isang uri ng malaking tuko na sa Pamilya Iguanidae na may tinik sa kanyang likod.

Gakaon it manok ro mga ibid.

Kumakain ng manok ang mga bayawak.

kabog--isang uri ng mamal na may pakpak na kamukha ng daga.

Kon adlaw nagakatueog ro kabog.

Natutulog ang paniki kung araw.

kanding--isang uri ng mamal na may sungay at may bigote na sa Genus Capra na inaalagaan para sa kanilang karne at gatas.

Nahadlok kuno ro kanding sa uean.

Takot daw ang kambing sa ulan.

karnero--isang uri ng mamal na inaalagaan para sa kanilang karne at kinukunan ng lana. Ito ay sa Genus Ovis na may sungay.

Sangkiri eang ro karnero sa Pilipinas.

Kakaunti lang ang tupa sa Pilipinas.

paka--ito ay isang uri ng hayop na matatagpuan sa lupa at sa tubig na sa Pamilya Ranidae na may makinis at basa ang balat; ang paa ay parang may lawa, mahaba ang apat na paa na ginagamit sa paglulukso. May mga palaka na khaki ang kulay at kapag hinawakan ang katawan ay may nakakalason na puting likido na lumalabas.

Masangag ro mga paka kon tig-ueoean.

Maingay ang mga palaka kung tag-ulan.

sawa--isang uri ng reptilya na mahaba at hugis silindro na may kaliskis, walang paa, at madalas may lason. Ito ay sa Order Squamata.

Nahadlok ako sa mga sawa.

Natatakot ako sa mga ahas.

suksuk--ito ay isang uri ng reptilya na makikita sa mga dingding o kisami ng bahay. Madalas ito ay humuhuli ng mga lamok at langaw at mas maliit ito sa tuko.

Gakaon it namok ro mga suksuk.

Kumakain ng lamok ang mga butiki.

usa--isang uri ng mamal na ngumunguya na sa Pamilya Cervidae. Ito ay may sanga-sangang sungay lalo na ang mga lalaki.

Nakadakop it usa si Tatay.

Nakahuli ng usa si Tatay.

3. Insekto

Raya nga parti hay hanungod sa mga insekto. May mga insekto sa Aklan nga owa siguro it ngaean sa Filipino, pareho ku hamtik ag paea (big black ant and big red ant.) Ang parti na ito ay tungkol sa mga kulisap. (May mga kulisap na baka walang katumbas na katawagan sa Filipino katulad ng hamtik ag paea.)

alibangbang-- ito ay isang insekto na may makinang na pakpak

Gaeupad-eupad ro alibangbang sa amon nga harden.

Lumilipad-lipad ang paru-paru sa aming harden

anay--isang puting insekto na kumakain ng kahoy.

Ro anay hay makapagabok it haligi.

Ang anay ay makakasira ng posti.
bangag--isang kulisap na maliit sa uwang at walang sungay.

Kon tigsilililak, ro among hampang hay gapaeupad it bangag.

Kung tag-araw, ang aming laruan ay nagpapalipad ng salagubang.

bitik--ito ay isang insekto na matatagpuan sa balat ng asu at sumisipsip ito ng dugo.

Makatoe kon mag-angkit ro bitik.

Makati kung kumagat ang hanip.

daga-daga--isang uri ng kulisap na lumalabas kung gabi at dumadapu sa ilaw.

Kon maeapit eon lang ro tag-uean, abu nga daga-daga ro naga-eupad-eupad sa baeay.

Kung malapit na lang ang tag-ulan, maraming gamu-gamu ang lumilipad-lipad sa aming bahay.

eamang--isang uri ng insekto na gumagawa ng sapot.

Nahadlok ako sa eamang ay base ako kadton.

Takot ako sa gagamba at baka ako’y kakagatin.

eangaw-- isang kulisap na mahilig sa dumi.

Gadaea it sakit ro mga eangaw.

Nagdadala ng sakit ang mga langaw.

guyom-- isang uri ng insekto na nabubuhay sa isang kumunidad.

Kon siin ro kaeamay, igto man ro guyom.

Kung saan ang asukal, doon din ang langgam.

hamtik-- isang uri ng langgam na itim na mas malaki kaysa ordinaryong langgam.

Maitum ra kolor ku hamtik.

Maitim ang kulay ng hamtik.

kuratsa--isang uri ng kulisap na may pakpak at lumalagi sa kusina at sa maruruming lunan.

Sa ibang nasyon ro kuratsa hay ginabuean it bueong.

Sa ibang bansa ang ipis ay pinagkukunan ng gamot.

kuto-- ito ay isang uri ng kulisap na natatagpuan sa ulo ng tao at sumisipsip ng dugo.

Kaabuan sa mga unga hay may kuto sa ueo.

Karamihan sa mga bata ay may kuto sa ulo.

ligwan-- isang uri ng kulisap na may pakpak at kawan-kawang kumakagat.

Indi magpaeapit sa baeay it ligwan ay base kon kudton ka.

Huwag lumapit sa bahay ng putakti at baka kakagatin ka.

namok--isang uri ng kulisap na may pakpak at sumisipsip ng dugo ng tao.

Gasugid anay ro namok bag-o ra magkutot.

Nagsasabi muna ang lamok bago ito kumagat.

paea--isang uri ng langgam na pula at naninirahan sa mga dahon ng punong-kahoy.

Ro puno namon it mangga hay puno’t paea.

Ang puno ng mangga namin ay maraming pala.

taeangaw--isang uri ng kulisap na mabaho ang amoy at pinapapaniwalaang dala ng aswang.

Maangtod ro hugom ku taeangaw.

Maangtod ang amoy ng talangaw.

tambubuyog-- isang uri ng maitim na kulisap na may pakpak at katulong sa pagiging bunga ng bulaklak.

May lason ro tambubuyog.

May lason ang bubuyog.

tungaw--isang uri ng maliit na pulang kulisap na nakikita sa mga manok na ligaw at sumisipsip ng dugo. Kung minsan ay nakikita rin ito sa mga tao.

Makatoe rang hita bangod may tungaw.

Makati ang hita ko dahil may tungaw.

4. Mga Lamang Tubig sa Aklan

abahong—(Modiolus metcalfei)--isang uri ng shellfish na may dalawang talukap, at ang kolor nito ay mapula-pula, at ang hugis ay katulad ng tahong.

Mas manami ro lasa ku green shells kaysa abahong.

Mas masarap ang green shells kaysa abahong.

aeugsok--(Ophicephalus striatus) ay isang isda na makikita sa ilog at sa mga sapa.

Madanlog ro eawas ku aeugsok.

Madulas ang katawan ng dalag.

alimango-- (Scylla serrata)--isang uri ng hayop na may matigas na talukap at mga galamay o sipit. Karaniyan ay nahuhuli ito sa palaisdaan o sa katunggan (lugar kung saan tumutubo ang mga mangroves)

Kon matambok, abu nga aligi ro alimango.

Kung mataba, maraming aligi ang alimango.

kasag-- (Portunos pelagicus)--isang uri ng hayop dagat na kamukha ng alimango

Mas maisot ro kasag ku sa alimango.

Mas maliit ang alimasag kaysa alimango.

alumahan---(Rastrelliger brachysoma)-- ito ay isang isda na nakakain at nakikita malapit sa tabing-dagat madalas nagsama-sama sa malaking grupo. Ito ay kumakain ng maliliit na organismo.

Nakakaon ka eon it inihaw nga alumahan?

Nakakain ka na ng inihaw na alumahan?

apahap--(Lates calcarifer)--ang isdang ito ay matatagpuan sa coastal area, sa esturies, lagoons, at sa brackishwater area. Ito ay kumakain ng crustaceans at isda.

Mas manami baea ro apahap ku sa alumahan?

Mas masarap ba ang apahap kaysa alumahan?

balatan---(Holothuria sp) --ito ay isang invertebrate o walang buto na hugis lapis at matatagpuan sa dalampasigan.

Owa it nagakaon it balatan sa Aklan.

Walang kumakain ng balatan sa Aklan.

banak--- (Liza vaigiensis)-- isang tubig-dagat na isda na kinakain. Kung minsan nakakapasok din sila sa tubig-tabang.

Mataeawis ro bakog it banak.

Matulis ang tinik ng banak.

bangos--(Chanos chanos)--ang isdang ito ay nahuhuli sa dagat ngunit pwede ring mapalaki sa palaisdaan. Ito ang pambansang isda ng Pilipinas.

Ro tawag kang apo sa bangos ay black fish bangod sa sueod ku anang tiyan hay maitom.

Ang tawag ng apo ko sa bangos ay black fish dahil ang loob ng tiyan nito ay maitim.

bantaeaan--ito ang tinatawag na Manok ng Karagatan.

May mga tawo nga gina-alergik kon magkaon it bantaeaan.

May mga taong inaalergik kapag kumain ng tambakol.

bisugo-- (Nemipterus sp.)--ito ay isang uri ng isda na nahuhuli sa dagat.

Owa it eabot nga barato ro bisugo, manami pa kon prituhon.

Maliban sa masarap prituhin ang bisugo, ito ay mura pa.

bolinaw--(Stolephorus sp.)--ito ay isda na nahuhuli sa dagat; madalas kinikilaw ito o pinapaksiw.

Maisot nga isdang-dagat ro bolinaw ag manami nga kilawon.

Maliliit na isdang-dagat ang dilis at masarap kilawin.

buroe-- ito ay tubig-dagat nga invertebrate. Ang ibang uri nito ay may lason.

Manami kilawon ro maeagkong buroe.

Masarap kilawin ang mga malalaking dikya.

dalagang bukid-- (Caesio sp.)—ito ay isdang dagat na pula ang kulay at may latag na puti. Ang katawan nito ay bilog.

Masarap sabawan ang dalagang bukid.

Manami sabawan ro dalagang bukid.

diwal (Placuna placenta)—ito ay isang bivalve na puti at lumalabas ang bahagi ng kanyang laman.

Nagkaeaduea eo't-a ro diwal sa Aklan.

Nagkawala na ang diwal sa Aklan.

galonggong--(Decapterus russelli)—ito ay isdang dagat na bilog ang katawan at umaabot ng isang danggal ang haba.

Ginaprito ni Nanay ro galonggong.

Piniprito ni Nanay ang galonggong.

gurami—isang uri ng isdang tubig-tabang na may mahabang sungo at manipis na katawan.

Manami prituhon ro gurami bangod maagto ra ag bukon it mataeiwis ra anang tunok.

Masarap prituhin ang gurami kasi malutong at hindi matulis ang mga tinik nito.

kalampay--(Varuna litterata)--ito ay isang crustacean na kapamilya ng alimango kaya lang mas maliit ito. Nahuhuli rin ito sa mga palaisdaan at sa mga ilog.

Kon tig-ueoean, abu nga kalampay ro baligya sa tindahan.

Kung tag-ulan maraming talangka ang binibinta sa palingke.

karpa-- (Aristichthys sp.)--ito ay isdang naninirahan sa tubig-tabang na halos kasinglaki ng tilapia.

Mas manami kan-on ro karpa ku sa tilapia.

Mas masarap kainin ang karpa kay sa tilapia.

lapu-lapu--(Epinephelus sp.)--ito ay isang uri ng isda na nahuhuli sa karagatan at isa sa pinakamahal kung bilhin.

Abung tawo ro gustong magbakae it lapu-lapu.

Maraming tao ang gustong bumili ng lapu-lapu.

lato--(Caulerpa racemosa )--isang halamang dagat na kinakain.

Mahae makaron ro lato.

Mahaw ngayon ang lato.

litob-- (Anadara sp.) --isang crustacean na may dalawang talukap at ito ay kinakain.

Ginasabawan ni Tatay ro litob ag ginaeamhayan it dahon it katumbae.

Sinasabawan ni Tatay ang cockle at linalagyan ng dahon ng sili.

liwit--(Trichiurus lepturus)--ito ay isang uri ng isda na nahuhuli sa dagat. Maputi ito at parang espada ang hugis.

Kahaeadlok ro ngipon it liwit.

Nakakatakot ang ngipin ng espada.

marot-- (Selar crumenophthalmus)—ito ay isang dagat isda na may malaking mata.

Mabahoe gid man baea ro mata it marot?

Malaki ba talaga ang mata ng matangbaka?

maya-maya--(Lutjanus sp.)—isdang-dagat na pulang-pula at kaangkan ng matangal.

Manami sabawan ro maya-maya.

Masarap sabawan ang maya-maya.

panit-- (Gymnosarda nuda)--ito ay isdang-dagat na matatawag na epipelagic, mabilis lumangoy, at nakagrupo. Kumakain ito ng crustaceans, pusit at maliliit na isda.

May maitum nga unod ro panit.

May maitim na laman ang tuna.

pantat-- (Clarias macrocephalus)—ito ay isang klaseng isda na makikita sa ilog, palayan at iba pang preskang tubig.

Mahapdi kon matunok ka it pantat.

Mahapdi kapag natinik ka ng hito.

pantat-- (Arius venosus)--ito ay isda na makikita sa dagat. Kamukha ng hitong tabang, ang itlog nito ay ini-incubate ng lalake.

Ro pantat sa dagat hay abu ra maintok nga bakog.

Marami ang maliliit na tinik ng hito sa dagat.

pasayan--(Penaeus merguiensis)—isang uri ng hipon na may kulay na dilaw at may halong khake, at berde na umaabot sa 10 hanggang 15 sentimetro at bumibigat hanggang 50 gramos. Ito ay matatagpuan sa mababaw na tubig-dagat at nakakapasok din sa ilog.

Mananam ro unod it pasayan.

Mananam ang laman ng hipon.

pugita-- (Octopus vulgaris)--ito ay isang uri ng isdang-dagat na may walong galamay at bumubuga ng maitim na tinta upang makaiwas sa kapahamakan.

May maitom nga tinta ro pugita.

May itim na tinta ng pugita.

posit-- (Loligo edulis)—isang uring isdang-dagat na may sampong galamay na may maitim na tinta katulad ng pugita.

Indi ihaboy ro tinta ku pusit ay antitoxin ron.

Huwag itapon ang tinta ng pusit kasi antitoxin yan.

puyo--isang uring isdang-tabang na may tinik sa likuran ag halos kasinglaki ng gurami.

Indi eagi mamatay ro puyo maski owa sa tubi.

Hindi kaagad-agad namamatay ang martiniko kahit ito ay hindi sa tuibg.

samarae—isang uring isdang-dagat na umaabot sa 20 sentimetro ang haba ng katawan. Ito ay kumakain ng plankton or maliit na tanim at hayop at madalas nakikita sa mga corals at mga malalaking bato.

Maeutong ro piniritong samarae.

Malutong ang piniritong danggit.

sapsap--(Leiognathus sp.)—isang uring isdang-dagat na manipis ang katawan, maputi at may madulas na laway.

May eaway ro sapsap.

May laway ang sapsap.

sea urchin--(Hemicentrotus pulcherimus)—isang uri ng bilog na hayop-dagat na walang buto sa likod at may mga tinik sa buong katawan.

Ginakaon ro itlog it sea urchin.

Kinakain ang itlog ng salungo..

sili—isang uri ng isdang-tabang na parang baston at madulas ang buong katawan. May mga igat din sa dagat.

Madanlog ro sili.

Madulas ang igat.

sugpo--(Penaeus monodon)—isang uri ng ulang o hipon na ang kulay ay itim at may halong puti.

Ingko tigre ro panit it sugpo.

Parang tigre ang balat ng sugpo.

taeaba --(Crassostrea iredalei)—isang uri na invertebrate na kumakapit sa poste na may iba’t-ibang hugis ang talukab nito.

Mag-andam kon magkaon it taeaba basi kon bugliton ka.

Mag-ingat sa pagkain ng talaba baka magtatae ka.

tahong--(Perna viridis)--ay isang klaseng shellfish na may kapares na talukab.

Kon tag-ueoean hay abung ginabaligyang tahong sa tindahan.

Kung tag-ulan maraming tinitindang tahong sa palengke.

talakitok-- (Carangoides auroguttatus)--ito ay isdang dagat na madalas makikita sa bahura. Ito ay nangingitlog sa karagatan at kumakain ng mga isda at crustaceans.

Masarap sabawan ang talakitok.

Manami sabawan ro talakitok.

tamban--(Sardinella sp)--ito ay isdang nahuhuli sa dagat at may habang 12-16 cm. Ito ay naninirahan sa may baybayin at kumakain ng maliliit na organismo (planktonic organisms).

Ro tamban kon ibuead ro tawag kara hay "Tuyo" ag kon pinaasuhan ro tawag kara hay "Tinapa".

Ang tamban kapag pinatuyo ang tawag nito ay "Tuyo" at kung pinausukan, ang tawag nito ay "Tinapa".

tamilok--(Bachtronophorus thoracites)--ito ay isang bivalve na nasa pamilya ng Teredinidae.

Manami kan-on ro tamilok bangod abu ro anang protina ag calcium.

Masarap kainin ang tamilok dahil ito ay sagana sa protina at calcium.

tangigi-- (Scomberomorus commerson)--isang uri ng isdang dagat na naninirahan sa lalim na 15 -200 metro at kumakain ng tamban at dilis.

Ro tangigi ro isaea sa pinakamahae nga isda sa Pilipinas.

Ang tangigi ang isa sa mga mamahaling isda sa Pilipinas.

tilapia--(Tilapia mossambica;Oreochromis niloticus)—isang uring isdang-tabang na umaabot ang laki 14-18 sentimetro ag matatagpuan sa ilog at lawa. Ang kinakain nito ay diatom at mga maliliit na algae. May tilapia rin sa tubig-dagat.

Ro tilapia hay bukon it tubo sa Pilipinas.

Ang tilapia ay hindi tubong Pilipinas.

trepang-- (Holothuria sp.)--isang uri na imbertebrado na parang suriso ang hugis at ito ay matatagpuan sa may tabing-dagat.

Owa gakaon ro mga Aklanon it trepang.

Hindi kumakain ang mga Aklanon ng balatan.

tulingan--(Auxis thazard)—isang uri ng isdang tubig-dagat na may umaabot sa 195 sentrometro ang haba. Ibang tulingan ay may dilaw ang palikpik sa likuran.

Hindi magkaon it eub-ok nga tulingan ay basi mahilo ka.

Huwag kumain ng bulok na tuna at baga mahilo ka.

tuway--(Geloina expansa)—isang uri ng imbertebrado na may dalawang talukap at hugis bilog. Ito ay matatagpuan sa mga tubig-tayam.

Ginakaon it hilaw ro tuway.

Kinakain ng ilaw ang tuway.

ueang--isang uri ng crustacean na may balinkinitan ang katawan, maaba ang mga paa at may isang tinik sa ulo.

Sa suba it Akean abu nga ueang.

Sa ilog ng Akean ay maraming ipon.

umang--(Pagussrus sp.)—isang uri na moluska na walang sariling “bahay” at ito ay tumitira sa shell na wala ng laman.

Madasig magdaeagan ro umang.

Mabilis tumakbo ang umang.

IV. Iba't-Ibang Parti ng Hayop

1. Mga Parti it Manok/Pabo/Pispis

hingbis--balat sa mga paa ng manok

Sa mga manugbueang, importante ro porma ku hingbis it manok.

Sa mga sabungero, importante ang hugis ng mga kaliskis ng manok

iwi--bahagi ng katawan ng manok kung saan kumukuha ang manok ng langis na pinapahid sa kanilang balahibo

Ginaagawan ro iwi it manok kon eaha eon.

Pinag-aagawan ang buntot ng manok kung luto na.

paeong--isang bahagi ng ulo ng manok na kulay pula na madalas pinuputol sa mga manok na pangsabong

Ginautod ro paeong it agak kon inugbueang.

Pinuputol ang palong ng tandang na pangsabong.

pakpak--bahagi ng katawan ng manok kung saan nakikita ang kanilang bagwis.

Sa haba it pakpak masayran ro katayog it eupad ku manok.

Sa haba ng pakpak ng manok malalaman kung ano ito kataas ang paglibad.

pantok--bahagi ng ulo ng manok na ginagamit pampatuka.

Ro mapintas nga manok hay gina-utdan it pantok.

Ang mapintas na manok ay pinuputulan ng tuka.

pilahon—bahagi ng ulo ng manok na malapit sa may tainga at parang laman

Mapuea ro pilahon ku agak nga manok.

Pula ang lambi ng tandang na manok.

tahod--bahagi ng paa ng tandang na matulis.

Mataeiwis ro tahod it manok.

Matulis ang tahid ng manok.

 

 

 

2. Mga Parti ng Baka/Kabayo/Baboy/Isda

ayutong--parti ng hayop kung saan dumidede ang kanilang mga anak.

Ro ayutong it baboy hay napueo.

Ang utong ng baboy hay sampu.

baeahibo--balahebo na tumutubo  sa balat ng mga baka/kabayo\baboy.

Puea ro baeahibo it baka.

Pula ang balahibo ng baka.

buli--bahagi ng katawan na malapit sa balakang.

Hikapa ro buli ku kabayo.

Hagurin mo ang pigi ng kabayo.

butkon--braso ng hayop na nakikita sa unahang bahagi ng hayop.

Mahumok ro butkon it baboy.

Malambot ang bisig ng baboy.

dueonggan--isang bahagi ng ulo na ginagamit sa pandinig.

Maeapad ro dueonggan it baka.

Malapad ang tainga ng baka.

hita--bahagi ng katawan mula sa singit hanggang tuhod.

Mainit ro hita it kabayo.

Mainit ang hita ng kabayo.

ikog--isang bahagi ng katawan ng hayop na makikita sa hulihang parti nito at ginagamit na pangbugaw ng mga langaw.

May kuto ro ikog it baka.

May kuto ang buntot ng baka.

ilong--isang bahagi ng ulo na ginagamit sa pag-aamoy.

May higot ro ilong it baka.

May tali ang ilong ng baka.

kuko--balat na matigas na makikita sa dulo ng daliri.

Matig-a ro kuko it baboy.

Matigas ang kuko ng baboy.

liog--bahagi ng katawan na nagdudugtong ng ulo at ng balikat.

Makaeam ro buhok it kabayo sa liog.

Nakakakiliti ang balahibo ng kabayo sa leeg.

lomo—laman sa pagitan ng balakang at ng mga huling tadyang ng nasa magkabilang panig ng butong gulugod

Manami adobuhon ro lomo it baboy.

Masarap adobuhin ang lumo ng baboy.

mata--isang bahagi ng ulo na ginagamit sa pagtingin.

Pareho kabahoe kang inomoe ro mata it baka.

Kasing laki ng kamao ko ang mata ng baka.

ngipon—bahagi ng ginlagid na pangkagat ng pangkain.

Pila ka pares ro ngipon it baka?

Ilang pares ang ngipin ng baka?

palikpik—hugis abanikong nasa tagiliran, likod at tiyan ng isda na ginagamit sa paglangoy

Matuod baea nga isda eang ro may palikpik?

Totoo bang isda lang ang may palikpik?

panit--bahagi ng katawan na bumabalot ng laman at buto.

Gin-obrang sapatos ro panit it kabayo.

Ginawang sapatos ang balat ng kabayo.

puyas--isang bahagi ng katawan ng mga babae kung saan lumalabas ang ihi.

Ginatakpan it ikog ro puyas it baboy.

Tinatakpan ng buntot ang puki ng baboy.

sungad--ang pang-itaas na bahagi ng labi.

Mabaho ro sungad it baboy.

Mabaho ang nguso ng baboy.

sungay--isang bahagi ng ulo na matigas at matulis.

Gina-obrang sudlay ro sungay it baka.

Ginagawang suklay ang sungay ng baka.

suso--isang bahagi ng katawan na nasa dibdib kung saan nagdedede ang mga anak.

Ap-at ro suso it baka.

Apat ang suso ng baka.

tangkugo--ang likod ng leeg.

Pwede nga sakyan ro tangkugo it baka.

Pwedeng sakyan ang batok ng baka.

tudlo--bawa't isa sa limang mga galamay ng kamay at paa.

Pilang bilog ro tudlo it baka?

Ilan pirasu ang daliri ng baka?

tuhod--kasukasukan ng hita at binti.

Kon mabali ro tuhod it baka, ginamatansa eon dayon ra.

Kung mabakli ang tuhod ng bak, ito'y kinakatay na.

tutonlan--isang bahagi ng leeg kung saan dumadaan ang kinakain at iniinum.

Pilang baldeng tubig baea ro maagi sa tutonlan it kabayo?\

Ilang baldeng tubig kaya ang makakaraan sa lalamunan ng kabayo?

V. Mga Parti it Tawo

Raya nga seksiyon hay hanungod sa mga parti it tawo.

Ginpihak-pihak ra sa daywang seksiyon: sa guwa ag sa sueod.

Ro sa guwa hay ginpihak sa mga masunod nga parti: sa ueo, sa liog,, sa alima, kinatawo, ag sa siki. Sa sueod hay sa urinary track, sa digestive system, etc.

1. Parti it Ueo

alipueos--hugis ng buhok sa ulo na parang ipu-ipo

Tatlo ro alipueos ni Alex.

Tatlo ang ipo-ipo ni Alex.

baba--ang parti ng ulo sa gitna ng bibig at ng leeg.

Kon mabahoe ro baba, mabahoe man baea ro eawas it tawo?

Kung malaki ba ang baba, malaki rin ba ang katawan ng tao?

bag-ang--Ang pinakamalaking ngipin ng tao na ginagamit sa pagpisa ng mga kinakain. Ang mga ito ay huling tumutubo sa lahat ng mga ngipin

Gasakit rang bag-ang.

Sumasakit ang aking bag-ang.

bagoe--ang kabuuang buto ng ulo na nagproteksiyon sa utak.

Mabuhay maeunot ro bagoe it tawo.

Matagal mabulok ang bungo ng tao.

barbas--balahibo na tumutubo sa mukha ng tao maliban sa gitna ng bibig at ilong

Owa ko pa maahit rang barbas.

Hindi ko pa naahit ang aking balbas.

bibig--bahagi ng bunganga kung saan nakikita ang mga labi

Manipis ro bibig it mga Kano.

Manipis ang bibig ng mga Kano.

bueongos--tingnan ang barbas

buhok--balahibo na tumutubo sa ulo ng tao

Kueong ro buhok ni Sean Marie.

Kulot ang buhok ni Sean Marie.

bungot--ito ay balahibo na tumutubo sa gitna ng bibig at ilong.

Hasta eon sa dughan ro bungot ni Lolo Teban.

Hanggang dibdib na ang bigote ni Lolo Teban.

dahi--bahagi ng ulo na nakikita sa gitna ng kilay at ng linya ng buhok

Maeapad kuno ro dahi ku mga maaeam.

Malapad daw ang noo ng mga marurunong.

dila--bahagi ng bunganga na ginagamit sa panglasa at sa pagsasalita.

Indi ko mapaguwa rang dila.

Hindi ku mapalabas ang dila ko.

dimpol--likas na bahagyang huyo sa pisngi ng tao

Kahangawa kon ham-at may mga tawong may puyo sa pisngi

Nakakapagtaka kung bakit may mga taong may dimpol.

dueonggan--bahagi ng ulo na ginagamit sa pangdinig. Ito ay isang paris.

May aritos ro dueonggan ni Pedro.

May hikaw ang tainga ni Pedro.

dungandungan--ang bahagi ng ulo na makikita sa may gilid ng kilay.

Mahumok ro dungandungan it eabsag.

Malambot ang pilisan ng maliit na bata.

gilagid--Ito ay matigas na laman kung saan tumutubo ang mga ngipin.

May nina rang gilagid.

May sugat ang gilagid ko.

ilong--ang bahagi ng mukha ng tao na nasa gitna ng mga mata at bibig. Ginagamit ito sa paghinga.

Pango ro ilong ni Alfie.

Pango ang ilong ni Alfie.

kalbo--ang ulo ng tao na walang buhok

Makintab ro kalbo ni Itsong.

Makinang ang kalbo ni Itsong.

kalimutaw--ang bahagi ng mata na nakikita sa gitna nito. Ang tawag nito ay bintatao

Ro kalimutaw ro bintana ku atong kaeag.

Ang balintataw ang bintana ng ating kaluluwa.

kilay--ang buhok na tumutubo sa ibabaw ng talukap ng mga mata.

Binuoe tanan ro kilay ni Gloria.

Tinanggal lahat ng kilay ni Glora.

linya sa dahi--ito ay mga linya na makikita sa noo ng tao lalo na kung may edad na at medyo payat ang isang tao.

Kon akig si Tatay, makita ro linya ku anang dahi.

Kapag galit si Tatay, nakikita ang kulubot ng kanyang nuo.

mata--bahagi ng ulo na ginagamit sa paningin

Itum ro mga mata it mga Pinoy.

Itim ang mata ng mga Pinoy.

ngipon--mga buto itong tumutubo sa gilagin ng mga tao at ginagamit sa pagnguya ng mga pagkain para madali itong malulon.

Ginabot tanan ro ngipon ni Lolo.

Binunot lahat ang ngipin ni Lolo.

pilok--balahibo na nikita sa gilid ng mga mata

Binugnot ni John ro pilok ni Alex.

Binunot ni John ang pilikmata ni Alex.

piluka--artipisyal at tanggaling buhok na isinusuot sa ulo ng kalbo pagkakasuklay, madlas ito ay mga mga lalake

Ginpinturahan ro piluka ni Waneta.

Pininturahan ang peluka ni Waneta.

pisngi--alinman sa dalawang malamang gilid ng mukha

Mapuea-puea ro pisngi ni Pilma.

Mapula-pula ang pisngi ni Pilma.

sag-ang--butong nagmumula sa baba hanggang sa puno ng tainga.

Natueop ro sag-ang ni Manny.

Nabuntal ang panga ni Manny.

sak-eub it mata--bahagi ng mata na kusang nagsasara o nagbubuka upang protektuhan ang mga mata.

Gapilo ro sak-eub ku mata ni Susan.

Gapilo ang talukap ng mata ni susan.

sungad--ang pinakamababang bahagi ng mukhang siyang tinutubuan ng baang o balbas

Mahaba ang baba ni Babalu.

Mahaba ro sungad ni Babalu.

tonsil--isa sa dalawang maliit na lamang hugis habilog, matatagpuan sa likod ng lalamunan sa magkabilang gilid nito.

Naghabok rang tonsil.

Namaga ang tonsil ko.

tue-an sa sag-ang—buto sa sihang

Nabali ro tue-an kang sag-ang.

Nabali ang sihang ko.

uban--buhok na puti

Abu ro uban kang lola.

Maraming uban ang lola ko.

ueo--ang kabuuang bahagi ng katawan ng tao kung saan makikita ang utak, mga mata, ilong, tainga, at bunganga.

May gueos ro uoe ku unga.

May galis ang ulo ng bata

uyahon--ang harap ng ulo ng tao mula noo hanggang baba na kinalalagyan ng noo, mata, ilong at bibig.

Manami ro uyahon ni Maria

Mayumi ang mukha ni Maria.

Yuhob-yuhob—ang bahagi ng ulo na nakikita sa gitna ng ilong at ng bibig.

Ro  tawo nga owa’t yuhob-yuhob hay tamawo.

Ang taong walang yuhob-yuhob ay tamawo.

2. Mga Kasudlan it Tawo\Mga lamang loob ng Tao

apdo--mapait na lamang loob ng tao

Maapeod man ro apdo, pero kon owa ra mamatay ro tawo.

Mapait man ang apdo, pero kapag wala ito mamatay ang tao.

apindiks--maliit at tila tubong nasa dulo ng bitukang malaki

Owa kuno't pueos ro apendiks sa tawo, pero matuod baea ra?

Walang silbe daw ang apendiks sa tawo, pero tutoo ba ito?

atay--sangkap ng katawan na tumutulong sa paglikha ng dugo

Ginbaligya ni Pedro ro kapihak ku anang atay.

Pinagbili ni Pedro ang kalahati ng kanyang atay.

atrium--auricle o bahagi ng puso na tumatanggap ng dugo mula sa ugat at binubuga ito sa ventricles.

Iwasan nga magkaon it mga matambok nga pagkaon agod indi mabarahan ro ugat king atrium.

Iwasang kumain ng matatabang pagkain upang hindi mabarahan ang ugat ng iyong atrium.

baga--bahagi ng panloob ng katawan na tagakuha ng tugo

Ro tawong mahilig manigarilyo hay nagakasakit sa baga.

Ang taong mahilig manigarilyo ay nagkakasakit ang kanyang baga.

baskular--daanan ng dugo o katas

Kon paeakaon ka it baboy magadamoe gid ring baskular.

Kung palakain ka ng baboy kakapal ang iyong baskular.

bato--sangkap sa panloob ng katawan na sumasala sa ihi

May sakit si Pedro sa bato.

May sakit si Pedro sa bato.

bueokan--sisidlan ng ihi sa loob ng tiyan

Kon nagabiyahe kadamuan hay perming puno ring bueokan.

Kung may biyahe maramihan ay laging puno ang iyong pantog.

gusok--mga buto sa tagiliran at dibdib

Hinugot kuno si Eva sa gusok ni Adan.

Hinugot daw si Eva sa tadyang ni Adan.

inunlan--ang bahay-bata

Sa probinsiya gina-eubong ro inunlan it unga.

Sa probinsiya binabaon sa lupa ang inunan ng bata.

litid (artery)--munting ugat

Nautod rang litid pagkanina ko kaina.

Naputol ang litid ko nang masugatan ako kanina.

maintok nga tinai—maliliit na bituka

Sa maintok nga tinae ginagaling ro pagkaon.

Sa bitukang maliliit ginagaling ang mga pagkain.

mabahoe nga tinai o pirpilya --bahagi ng katawan kung saan ang mga dumi ng katawan ay tinatambak.

May tumor rang mabahoe nga tinae.

May tumor ang malaki kong bituka.

puso o tagipusuon-pasukan ng dugo

Pwede eon nga maislan ro atong tagipusuon.

Pwede ng mapalitan ang ating puso.

sapay--isang mahalagang sangkap sa loob ng katawan na tumutulong sa pagtunaw ng pagkain.

May likido ro sapay sa pagbulig it pagtunaw it mga pagkaon.

May likido ang lapay na tumutulong sa pagtutunaw ng mga pagkain.

tambok--dilaw o puting likido na mamantika

Ro tambok nagapaeain sa tawo.

Ang tama ay nagpapasama sa tao.

tinai---bilog na laman sa tiyan na dinadaanan ng pagkain at dumi

Ano baea kahaba ro tinai it tawo?

Ano kaya kahaba ang bituka ng tao?

ubaryo--bahay-itlog

Maski anong himuon it mga bakla, indi man gihapon sanda matubuan it ubaryo.

Kahit anong gawin ng mga bakla, hindi pa rin sila magkakaroon ng ubaryo.

ugat--bahagi ng katawan kung saan dumadaloy ang dugo

Nautod rang ugat kaina pagkasandad ko sa punta it butong.

Naputol ang ugat ko kanina nang masandad ko ang dulo ng kawayan.

urete--bahagi ng katawan kung saan dumadaan ng ihi patungong balonbalonan

May inspeksiyon ang urete ko.

May inspecksiyon ang urete ko.

3. Parti ng Tao: Batiis ag Siki

batiis --ang harap ng paa

Nasab-it kaina rang batiis sa alambre.

Nasabit kanina ang lulod ko sa alambre.

bueobuko--umbok sa dakong ibaba ng binti sa gawing loob at labas

Nagisgisan rang bueobuko kaina pagkadaphag ko.

Nagasgasan ang bukong-bukong ko nang madapa ako.

buoe--ilalim ng paa sa dakong hulihan ng talampakan

Nasudyang rang buoe kaina pagpanaw ko sa eanas.

Natinik ang sakong ko kanina nang pumunta ako sa bukirin.

dapa-dapa--ilalim ng paa na siyang sumasayad sa kinatutuntungan o kinatatapakan

Madamoe siguro ro dapa-dapa ku mga Ati.

Makapal siguro ang talampakan ng mga Ati.

hita--dakong loob sa pagitan ng pag-aari at ng puno ng dalawang hita

May bukoe nga tumubo sa hita ko.

May bukol na tumubo sa singit ko.

kasukasuhan--sugpungan ng mga buto

Naeuak rang toe-an sa kasukasuhan.

Nalinsad ang buto ko sa kasukasuhan.

paa--bahagi ng katawan mula sa singit hanggang tuhod

Maeagko ro mga paa it mga Amerikano.

Malalaki ang hita ng mga Amerikano.

pusogpusugan—ang malamang bahagi ng paa na nasa likod ng lulod.

Matig-a ro pusogpusogan ku mga bicycle racers.

Matigas ang pusogpusugan ng mga bicycle racers.

siki--bahagi ng katawan sa pagitan ng hita at bukungbukong

Masakit rang siki sa pagpinanaw.

Masakit ang binti ko sa kakalakad.

tudlo--mga kalamay ng paa na kadalasan ay limang piraso

Kon mahilig ka magkaon it baeatong, posible ka gid nga magsakit ring mga tudlo.

Kapag mahilig ka kumain ng munggo, malamang magkasakit ang mga daliri mo.

tuhod--ugpong o kasukasuan ng hita at binti

May bukol rang tuhod.

May bukol ang tuhod ko.

4. Parti it Tawo: Kinatawo

ayutong--dulo ng susu na linalabasan ng gatas

Kinahangean limpiyuhan anay ro suso bag-o ipasuso ro unga.

Dapat linisan ang utong bago padidihin ang bata.

boto--ang ari ng lalaki

Kinahangean gid baea nga matulian ro mga eaki?

Kailinangan bang matulian talaga ang mga lalaki?

dughan--bahagi ng katawan sa ibaba ng mukha na tumatakip sa puso, baga, atb.

Mabahoe ro dughan ni Conchita.

Malaki ang dibdib ni Conchita.

eagay o easog--itlog ng mga lalaki.

Ro eagay kuno ni Datu Kalantiaw hay mabahoe.

Malaki raw ang itlog ni Datu Kalantiaw.

eahuna--ang kasarin-an ng tao, babae o lalaki

Anong eahuna ring unga?

Ano ang kasarian ng iyong anak?

easog tingnan ang eagay

kinatawo--ang ari ng lalaki o ng babae. T tingnan ang eahuna

Sa mga Akeanon bawal maistoryahan ro kinatawo it mga tawo.

Sa mga Aklanon bawal mapag-usapan ang tungkol sa ari ng tao.

matris--ang bahay-bata ng mga babae

Ginbuoe eon ro matris ni Joanae.

Tinanggal na ang matris ni Joanae.

pii--ang maliit na bahagi ng ari ng mga babae.

Sa mga lumad, ginautod ro pii it mga baye.

Sa mga lumad, pinuputol ang pitpit ng mga babae.

pisot--tingnan ang boto

puyas--ari ng mga babae

Sa Iloilo ro puyas hay bueak.

Sa Iloilo ang puyas ay isang bulaklak.

sabot--ang balahebo na tumutubo sa tabi ng ari ng babae o ng lalake.

Ginaputoe ku mga daeaga ro andang sabot.

Pinuputol ng mga dalaga ang kanilang bulbol.

ubaryo--ang bahagi ng katawan ng mga babae kung saan nagagawa ang itlog ng mga babae.

Kon owa eon it ubaryo ro sangka tawo owa eon imaw it tsansa nga makaunga.

Kapag wala ng ubaryo ang isang tao, wala ng tsansa na makapanganak.

5. Mga Parti It Tawo: Alima, Butkon ag Abaga

 

abaga--parti ng katawan mula sa kilid ng leeg hanggat sa buko ng braso.

Maeapad ro abaga ni Pedro.

Malapad ang balikat ni Mario.

alima--bahagi ng katawan ng tao na makikita sa dulo ng braso mula sa pulso hanggat sa daliri.

Mahumok ro alima it mga baye.

Malambot ang mga kamay ng mga babae.

braso--bahagi ng katawan ng tao mula sa hugpungan sa balikat na ginagamit sa mga gawain.

Mas maeagku ro mga braso it mga eake kon ikumparar sa mga braso it mga babaye.

Mas malalaki ang mga bisig ng mga lalaki kung ikumparar sa mga bisig ng mga babae.

eumabaw--ang pinakamahabang daliri ng kamay ng tao na nakikita sa gitna nito.

Nautod rang hinlalato pagpaeupok ko it lebentador.

Naputol ang gitna kong daliri nang magpaputok ako ng leventador.

guhit it paead—linya ng palad

Mababasa kuno ring swerte sa linya king paead.

Mababasa raw ang swerte mo sa guhit ng iyong palad.

ilukon--ang ilalim ng kasukasuang sugpungan nga balikat at ng bisig.

Mabaho ro ilok ku ibang tawo.

Mabaho ang kili-kili ng ibang tao.

inogturo--daliri ng kamay na nasa pagitan ng hinlalaki at hintuturo.

Kon may ginaturo ka nga direksiyon, ro ginagamit mo nga tudlo hay ro imong inogturo.

Kung may tintuturo kang direksiyon ang ginagamit mo ay yong daliri mong hintuturo

inomoe--ang kamay kung nakasara nang mahigpit at nakatikom

Kon ibayaw ro inumoe gapakilaea nga gabato imaw.

Kung itaas ang kamao nagpapakilala na lumalaban siya.

inumok tingnan ang inomoe

kamumuo--buko ng daliri

May nina rang kamumuo.

May sugat ang buko ng daliri ko.

kiboe--ang makapal at matigas na balat sa paa o sa palad.

Tinubuan it kiboe rang paead sa kakahakwat it balde nga puno it tubi.

Nagkakalyo ang aking palad sa kakabuhat ng balde na puno ng tubig.

kuko--pinakamatigas na bahagi sa gawing ibabaw ng dulo ng daliri ng kamay at paa ng tao at ibang hayop

Mahilig gid ro mga babaye magpahaba ku andang mga kuku.

Mahilig magpahaba ang mga babae ng kanilang mga kuko.

kumaeagko--ang pinakamalaking daliri ng tao.

Naninahan kaina ro kumaeagko ni Panoy.

Nasugatan kanina ang hinlalaki ni Panaoy.

kumaingking--ang pinakamaliit na daliri ng tao

Ro sakit sa kumaingking mabatyagan it bilog nga eawas.

Ang sakit ng kalinkingan ay dama ng buong katawan.

kumaiya--ang daliri na madalas nilalagyan ng singsing.

Indi mag-igo ro singsing nga ginsuksok sang kumaiya.

Hindi kakasya ang singsing na linagay sa aking palasingsingan.

likod--ang kabila ng dibdib.

Kaeuta rang likod ay makatoe.

Kamutin ang likod ko dahil makati.

likod-paead--ang likod ng palad.

Owa gid it nagsugid kakon kon ano ro ngaean ku likod it paead imaw ra nga gintawag ko eon lang nga likod-paead.

Walang nakapagsabi sa akin kung ano ang pangalan ng likod ng palad kaya tinawag ko na lang na likod-pald.

paead--ang harapan ng kamay

Kibueon ro paead ni Tay Jose.

Makiboe ang palad ni Tay Jose.

saliping--dagdag na daliri

Matag-ud eang ro saliping nga tudlo ni Mario.

Maiksi lang ang dagdag na daliri ni Mario.

siko--salupungan sa gawing likod ng buto ng braso.

Ginsiko ni Mario si Alex.

Siniko ni Mario si Alex.

tudlo--bawat isa sa mga galamay ng kamay o paa

May kiboe ro tudlo ni Nong Ulding.

May kiboe ang daliri ni Kuya Ulding.

6. Mga Parti it Tawo: Sa liog

eaeag-ukan (Adam's Apple)

Ro mga eaki eang ro may eaeag-ukan.

Ang mga lalake lang ang may lalagukan

liog--bahagi ng katawan mula sa baba hanggang sa balagat na siyang naghuhugpong ng ulo sa katawan.

Nabali ro liog ni Pedro pagkahueog nana sa anwang.

Nabaliang leeg ni Pedro nagn siya'y nahulog sa kalabaw.

tangkugo--gawing likod ng leeg

May uling ro tangkugo ni Juan.

May uling sa batok ni Juan.

tilaok--bahagi ng leeg mula sa dakong loob ng bibig sa ibaba ng baba hanggang sa may itaas ng dibdib na kapantay ng balagat.

Malisod kita magginhawa kon may nakabara sa atong tilaok.

Mahirapan tayong huminga kung may nakabara sa ating lalagukan.

tutonlan tingnan ang tilaok

VI.  Iba’t-Ibang Tanim

abukado (Persea americana Mill.)--isang bungang kahoy na mula sa America na may bungang kinakain. Ang tanim na ito ay nakakaabot sa taas na 10 metros. 

Manami kan-on ro abukado kapin  pa gid kon butangan it gatas.

Masarap kainin ang abukado lalo na kung lagyan ito ng gatas.

adelpa (Nerium indicum)--isang uri ng tanim na tuwid at makinis na palumpong na isa at kalahati hanggang tatlong metro ang taas. Makitid ang dahong pahaba na may sampu hanggang 1.5 metro ang baba. Iba't-iang kulay ang bulaklak: puti, rosas, pula o dilaw.

Tinapas ni Lola ro gintanum nga adelpa ni Lolo.

Pinutol ni Lola ang tinanim na adelpa ni Lolo.

aeanghilan--Halos kasinghaba ng dahon ng kape ang haba ng dahon ng ilang-ilang, at halos kasingtaas din ang puno nito sa kape. Ang bulaklak nito ay mabango at ginagawang lei o buke para sa mga panauhin.

Abung puno it ilang-ilang sa Laguna.

Maraming punong ilang-ilang sa Laguna.

amarillo-- (Tagetes erecta)--isang uri ng halamang -damong may maalingasaw na amoy; 0.3 hanggang 0.8 metro ang taas, tuwid, makinis, masanga at karaniwang inaalagaan upang ipampalamuti.

Owa kami ginapahampang ni Nanay sa may puno it amarillo.

Hindi kami pinalalaro ni Nanay sa puno ng amarillo.

amorseko-- (Andropogon aciculatus)--Damong ligaw na karaniwang tumutubo sa kabukiran, may dahong makitid at mahaba at maliit na bungang kapag tuyo na ay kumakapit sa damit.

Abu nga amorseko ro nagsab-it sa saewae ko.

Maraming amorseko ang kumapit sa pantalon ko.

asuete-- (Bixa orellana Linn.)--isang tanim kung saan ang kanyang buto ay linalagay sa pagkain upang pumula ito. Ginagamit din ito sa paggawa ng butter. Ang pulang kulay nito ay tinatawag na bixin.

Kon mag-eaha si Tatay it adobo hay ginabutangan nana ra it aswete.

Kung magluluto ng adobo ang tatay ko ay linalagyan niya ito ng aswete.

atis-- (Anona squamosa)--ito ay isang tanim na dinala sa Pilipinas ng mga Espanyol. Ang bunga nito ay bilog at napasarap kainin kapag hinog. Linalagay din ito sa ice cream.

Kunta may atis nga owa it busoe.

Sana may atis na walang buto.

baeatong-- (Phaseolus aureus Roxb)--ito ay isang herb at ang buto nito ay nilulutong gulay. Ang buto nito ay maliliit at sagana sa protina. Ang kulay ng buto nito ay berde, mayroon ding dilaw.

Indi masyado magkaon it baeatong ay abu kara ra uric acid.

Huwag masyadong magkakain ng munggo dahil marami itong uric acid.

balete--ito ay isang kahoy. Ang balat nito ay sagana sa tanin. Ang ugat at ang dahon nito kapag nilaga ay mabuting panglinis ng mga sugat, pwede rin daw itong gamot sa sakit sa atay. Maraming taong takot sa kahoy na ito dahil tinitirahan daw ito ng mga kapre.

May kapre kuno nga naga-estar sa balete.

May kapre raw na tumitira sa balete.

balinghoy--kamoteng-kahoy; ang gamot nito ay linalaga at ginagawang pagkain

Gina-obra nga suman ro balinghoy.

Ginagawang suman ang kasaba.

banaba-- (Banaba Lagerstoemia speciosa Lythraceae)---malaking punongkahoy, Ang dahon nito ay gamot sa bato o sa pantog, sa indi pag-ihi o balisawsaw.

Ro banaba hay buoeng sa bato sa kidney.

Ang banaba ay gamot sa bato sa kidney.

banabana--isang punong kahoy na umaabot hanggang pitong metro ang taas. Ang bunga nito ay malaki, makatas, baku-bakong hugis-itlog, may tinik, at maasim-asim.

Maaslom ro bunga it banabana.

Maasim ang bunga ng guyabano.

bangkae--isang punong kahoy na tumataas nang hanggang 25 metro at lumalaki ang katawan nang hanggang 50 sentimetro. Ang mga bulaklak ay dilaw at tumutubo na parang ulong bilog na siyang tinutubuan ng bungang malaman. Ang nilagang balat ay gamot sa mga sugat, sa ngipin.

Ro dahon it bangkae hay bueong sa regla.

Ang dahon ng bangkal ay gamot sa regla.

bawang--isang tanim na ginagamit sa pampalasa.

Ro bawang kuno hay kuntra sa aswang.

Ang bawang daw ay panlaban sa aswang.

bayawas--isang bungang kahoy na ang bunga ay bilog, at kung hinog ay dilaw ag mabango.

Naghueat si Juan Tamad sa pagkahueog it bayawas.

Naghintay si Juan Tamad sa pagkakahulog ng bayabas.

bugnay (Antidesma bunius Linn)--isang punong kahoy na lumalaki mula apat hanggang sampung metro, may dahong taluhaba at makintab na ang dulo ay tulis at ang bunga ay kumpol-kumpol na tila duhat.

Pwedeng obrahon nga bino ro bugnay.

Pwedeng gawing alak ang bignay.

bunga--isang palma at ang bunga nito ay sangkap sa nganga.

Ro bunga kuno hay lason.

Ang bunga raw ay isang lason.

butong--punong halaman na ang puno ay  tumataas hanggang 25 metro at lumalaki ang katawan nang gahita, butas o hungkag ang loob, biyas-biyas ang katawan na mahahati ng mga buko na siyang sinusuplingan ng maliliit na sanga o siit.

Sa Aklan owa it siit ro mga butong.

Sa Aklan walang tinik ang mga kawayan.

cacao--( Theobroma cacao Linn)--ang tanim na ito ay tumutubo sa mababang lugar ng Pilipinas. At ito ay nagmula sa Mexico. Ito ay may taas na 3 - 5 metro. Ang mga dahon ay oblong at umaabot sa 15 sentimetro. Ang buto nito ay ginagawang cacao, tsukolet, at butter.  Ang langis ng cacao ay mabuti raw na lunas sa  may high blood pressure.

Gina-obra nga kokwa ro busoe it kakaw.

Ginagawang kokwa ang buto ng kakaw.

dalandan--(Citrus sinensis)--maliit na punongkahoy na matinik at may mga dahong parang nagkakadalawang hati na makitid ang puno ngunit malapad ang dulo

Bukon eang it Bitamina C ro mabuoe sa duga it dalandan.

Hindi lang Bitamina C ang makukuha sa katas ng dalandan.

dalanghita--maliit na punongkahoy. Ang dahon nito ay makinis, may pagkataluhaba. Ang mga bulaklak ay puti, maiigsi ang tangkay at karaniwan ay isahan. Ang bunga ay lunti   o nagiging manilaw-nilaw o maberde-berdeng-dilaw o kulay-dalandan at maluwag ang balat.

Ro dalanghita hay maaslom man pareho it simuyaw.

Ang dalanghita ay maasim din katulad ng kalamansi.

dapdap--punongkahoy na nangungulag and dahon sa panahon ng pamumulaklak at tumataas nang hanggang 15 metro. Ang bulakalak ay may malalaki at mapupulang talulot.

Ingko ueo it manok ro bueak it dapdap.

Parang ulo ng manok ang bulaklak ng dapdap.

dita--isang punong kahoy na makinis at tumataas nang mulaanim hanggang 20 metro. Mapait at malagatas ang katas nito na panlunas sa lagnat, pagtatae at disintirya.

Owa eon ako kakita it dita sa amon nga barangay.

Hindi na ako nakakita ng dita sa amng barangay.

durian--(Durio zibethinus Murr)--isang punongkahoy na tumataas nang hanggang 20 metro o higit pa. Ang bunga nito ay binabalutan ng ng matigas na balat na may matatalim at matitigas na tinik.  ang laman it malabot, maputi-puti at masarap ngunit may masamang amoy.

Sa Banga nagatanum sanda it durian.

Sa Banga nagtatanim sila ng durian.

eangka--(Artocarpus heterophyllus Lam)--nangka, malaking prutas na malalaki ang maraming buto. Umaabot ng 8-15 metro ang taas ng punong-kahoy na ito. Ang bunga nito ay umaabot ng 50 kilo.

Mahumot ro eutong eangka.

Mabango ang hinog na nangka.

eukalipto--punongkahoy na tumataas nang hanggang 15 metro o higit pa na ang balat ay abuhin at natatanggal sa maninipis na piraso. Ang langis nito ay mabisang panlunas.

Ginabueong ro dahon it eucalyptus sa ubo.

Gamot sa ubo ang dahon ng eucalyptus.

eunga--isang tuwid, taunan at mabulong halamangdamo na tumataas ng hanggang 80 sentimetro. Ang bunga nito ay nakukunan ng langis at naisasangag upang ibudbod sa iba't-ibang uri ng kakanin.

Ginabubod ro eunga sa turon nga saging.

Binububod ang linga sa turon na saging.

gaeang-- (Averrhoa carambola Linn.)--isang uring punongkahoy na ang bunga ay nagtataglay ng limang patriyanggutong gilid.

May maaslum ag may matam-is nga gaeang.

May maasim at may matamis na balingbing.

gratilis-- (Mutingia calabura Tiliaceae)--isang punong-kahoy na maliliit ang dahon at namumunga ng kasinglaki ng daliri. Kinakain ito kapag hinog na.

Pwedeng obrahon nga jelly ro gratilis.

Pwedeng gawing jelly ang datilis.

gugo--isang uri ng halaman na baging na may malakahoy na katawan. Ang balat ng puno nito ay ginagawang panlinis ng buhok.

Ginabanyos ro panit it gugo sa buhok agod maghining ra.

Pinapahid ang balat ng gugo sa buhok upang kuminang ito.

gulasiman--(Portulaca oleracea Linn)--damo na ang katawan, mga sanga pati na dahon ay mapipintog, bahagya nang  sa lupa at halos pagapang na kumakalat sa kinatutubuan; mabuting ipakain sa baboy. Pero ginagamit din daw ito na pampalamig sa lagnat.

Ginabahog ro gulasiman sa mga baboy.

Pinapakain ang gulasiman sa mga baboy.

gutaw--(Colocasia esculenta (Linn)--isang uri ng halaman na ang dahon ay malapad. Ang tangkay, dahon, at ang laman nito ay ginugulay. Ang mainit na laman nito ay linalagay sa lugar na may rayuma.

Manami payukan ro dahon it gutaw.

Masarap gataan ang dahon ng gabi.

hagonoi-- (Wedelia biflora (Linn)--ang baging na ito ay tumutubo ito malapit sa ilog at sa mga dalampasigan.  Umaakyat itong tanim sa mga puno. Umaabot ang haba nito hanggang 6 - 8 sentemetro.  Ang dahon nito ay ginagamit na panghugas ng ulcer; ang katas ng dahon nito ay hinahaluan ng gatas ng baka at pinapainum sa bagong nanganak na ina. Gamot din daw ito sa malaria.

Bueong kuno sa katoe ro pinabukaeang dahon it hagonoi.

Gamot daw sa kati ang pinakuluang dahon ng hagonoi.

iba--ito ay isang punong kahoy na ang bunga ay kulay berde at kung hinog na ay kulay dilaw at halos kasinglaki ng hinlalaking daliri ng tao at napakaasim.  Ang bunga nito ay nilalaga sa sinigang at ginagamit din sa pagtanggal ng mga mantsa sa puting damit. Ang kahoy na ito ay nagmula sa India.

Ra uyahon ni Annabelle ay pareho kaaslum it iba.

Ang mukha ni Annabelle ay kasing-asim ng kamias.

kadyos--(Cajanus cajan (Linn) Millsp.--Ang tanim na ito ay mula sa Malaya. Ang tanim na ito hay masanga, mabalahibo, at tuwid, at umaabot ng 1 - 2 metro ang taas.  Ang buto nito at ang talbos ay ginugulay. subalit sa Aklan ang buto lang ang kinakain, madalas may halong baboy at langka. Ang dinurog na buto nito ay ginagamit sa namamagang parti ng katawan.

Paborito it mga Ilonggo ro kadyos.

Paborito ng mga Ilonggo ang kadyos.

kalachuchi--(Plumiera acuminata Air)--Ang tanim na ito ay tinatanim para gawing palamuti, lalo na ang kanyang bulaklak. May dalawang kulay ang bulaklak nito: puti at rosas.  Ang taas ng tanim nito ay umaabot sa 3 - 7 metro at may liku-likong puno. Ang tanim na ito ay dinala dito ng mga Katsila, at ngayon ay makikita na lahat halos ng lugar sa Pilipinas.

Kon Flores de Mayo ginakuhit ro bueak it kalachuchi it mga unga agod daehon sa simbahan.

Kung Flores de Mayo sinusungkit ng mga bata ang bulaklak ng kalatsutsi upang dalhin sa simbahan.

kamatis--(Lycopersicum esculentum Mill.)--Ang bunga ng tanim na ito ay ginagamit sa pangluluto at ginagawa ring ketsap.  Ang taas ng tanim nito ay umaabot sa 0.5 - 2 metro. Ang mga dahon nito ay pinate, oblong-avate.  Ang berdeng bunga nito ay bilog at nagiging pula kapag ito ay nahinog.

Abu nga Bitamina C ro kamatis.

Maraming Bitaminang C ang kamatis.

kamantsile--(Pithellobium (Roxb.)--Ang tanim na ito ay may taas na 5-18 metro na may tinik. Ang balat ng puno nito ay ginagawang pangtina sa mga lambat at sa mga balat ng baka.

Sa Aklan, owa it gakaon it bunga it kamantsile.

Sa Aklan, walang kumakain ng bunga ng kamantsile.

kamote--(Ipomea batatas (Linn) Poir--Ang halaman na ito ay galing sa Mexico. Ang talbos nito ay mayaman sa Calcium at phosphorus. ginugulay at ang laman naman ay linalaga upang kainin.Ang laman nito ay mayaman sa carbohydrate, Bitamina A, B, C, at G.

May carotene kuno ro dueaw nga kamote.

May carotene daw ang dilaw na kamote.

kapayas-- (Carica papaya L.)--ito ay higanteng halaman na umaabot ng 10 metro at makikita halos sa lahat ng sulok ng Pilipinas. Karamihan sa mga papaya ay walang sanga. Berde ang bunga nito ngunit nagiging dilaw kapag naluto na. Ang bunga nito ay ginugulay at kung hinog naman ay kinakain.

Maisot eang ro kapayas nga native pero matam-is.

Maliit lang ang kapayang native ngunit napakatamis.

kape--(Coffea arabica Linn.)--Ang tnim na ito ay dinala sa Pilipinas ng mga Kastila. Ang taas ng kahoy na ito ay umaabot s 3 - 5 metro. Ang bulaklak nito ay puti. Ang bilog na bunga nito ay berde at kapag nahinog na ay nagiging pula.

Manami imnon ro kapeng barako.

Masarap inumin ang kapeng barako.

karot--ito ay halamang-ugat na ang bunga ay mahaba at kulay-kahel. Ang ugat nito ay ginugulay o kinakain nang hilaw.

Ro karot sa Aklan hay halin sa Baguio.

Ang karot sa Aklan ay galing sa Baguio.

kasoy--(Anacardium occidentale Linn.)--Ang kahoy na ito ay nakikita sa maraming lugar sa Pilipinas. Ang bunga nito ay parang bunga ng mansanas, bilog, na kung hinog ay mapakla. May buto ito na hugis mani ag kapag ihawin sa baga ay malinamnam kainin ang laman.

Sa Guimaras abu ro nagatanum it kasoy.

Sa Guimaras maraming nagtatanim ng kasoy,

katueanga--(Hibiscus rosasinensis Linn)--ang tanim na ito ay pangpalamuti at pangbakod dahil sa masanga at madahong katawan. Dati tanging pula ang kulay ng bulaklak ng gumamela, ngunit ngayon may mayroon nang dilaw, pula,at rosas.

Indi ko eon mahuyap ro mga barayti it katueanga.

Hindi ko na mabilang ang barayti ng gumamela.

katumbae-- (Capsicum annuum Linn.)--Ito ay isang halamang ang bunga ay maanghang at tinatawag din ng ganito. Ang dahon nito ay ginugulay din.

Ginaeamhay ro dahon it katumbae sa linaga nga manok.

Ang dahon ng sili ay ginugulay sa linagang manok.

katurai --halamang tumataas mula lima hanggang 12 metro.  Mapuputi ang mga bulaklak at pito hanggang siyam na sentimetro ang haba.

Ginahimo nga salad ro bueak it katurai.

Ginagawang salad ang bulaklak ng katurai.

kintsay---berdeng gulay na hinahalo sa pansit

Ginaeamhay ro kinsay sa pansit.

Hinahalo ang kinsay sa pansit.

kogon-- (Imperata cylindrica (Linn) Beauv. var. Koenigh (Retz)Benth.)--Ang damong ito ay laganap sa mga kaparangan; may mahabang dahon na karaniwang ginagamit sa pambubong ng bahay sa mga lalawigan.

Abu nga ginasip-on kon magbueak ro mga kogon.

Maraming sinisipon kapag namumulaklak ang mga kogon.

kulitis-- (Amaranthus spinosus Linn.)--halamang nakakahawig ng uray ngunit walang tinik at may kalambutan nang bahagya at madahon. Ang murang talbos ay ginugulay.

Masustansiya ag barato ro dahon it kulitis.

Masustansiya at mura ang dahon ng kulitis.

kondol--(Benincasa hispida (Thunb.) Cogn.)--Isang halamang baging na kauri ng upo at kalabasa na ang bunga ay ginagawang minatamis.

Owa ako it hilig magkaon it kondol

Wala akong hilig kumain ng kondol

labanos-- (Raphanus sativus Linn)--Ang gulay na ito ay tumutubo halos sa lahat na lugar ng Pilipinas. The gamot nito ay malaman, at maanghang. Ang dahon ay mabalahibo. Ang laman nito ay ginakain ng hilaw. And dahon din nito ay kinakain ng hilaw o linuluto.

Mas barato ro labanos kon tig-ilinit ku sa tig-ueoean.

Kung tag-araw mas mura ang labanos kaysa kung tag-ulan.

lansones--(Lansium domesticum)--punongkahoy na tumataas  nang hanggang 15 metro. Ang bunga nito ay mabulo, maliliit, dilaw at biluhaba, murang dilaw ang kulay at may lamang nahahati humigit-kumulang sa limang bahagi. Maaring may buto na nababalot ng lamang maputi, makatas, malinamnam o maasim at nanganganinganinag.

Sangkire ro bunga it lansones sa Aklan bangod sa Bagyo Frank. Linn.

Kakaunti ang bunga ng lansones sa Aklan dahil sa Bagyo Frank.

laurel tingnan ang rekado

madre de kape (Leucaena glauca (Linn) Benth--Ang punong kahoy na ito ay makikita halos sa lhat ng lugar sa Pilipinas. Ito ay galing sa Tropical America. Ito ay umaabot mula 2 -6 metro ang taas.  Ang dahon nito ay compounded o maliit na umaabot sa 15-25 sentimetro.  Madalas ginagamit ito na panggatong. Sa ibang lugar sa Pilipinas, ang mga buto nito ay ginagawang kape. ang dahon nito ay pwedeng ipakain sa kambing at baka, ngunit masama sa kabayo.

Matibay nga poste ro madre de kape.

Matibay na poste ang ipil-ipil.

rekado (Plumbago indica Linn)--panghalong sangkap na idinaragdag sa mga lutuing pagkain para sumarap.

Naganami ro mga adobong manok bangod ginabutangan it laurel.

Sumasarap ang mga adobong manok dahil linalagyan ng laurel.

lagundi (Vitex negundo Linn)--isang uri ng tanim na palumpong at masanga at gamot sa ubo.

Mabakae eon makaron sa boteka ro mga tabletas nga lagundi.

Mabibili na ngayon sa boteka ang mga  tabletas na lagundi.

simuyaw--(Citrus microcarpa Bunge)--isang uri ng sitrus na maasim ang bunga na kasinglaki ng hulen.

Ginabutang sa bino ro duga it simuyaw.

Linalagay sa alak ang katas ng kalamnsi.

tangkong-- (Ipomoea aquatica Forak)--isang tanim na tumutubo sa tubig at ginugulay.

Gabuoe kami it tangkong  sa sapa.

Kumukuha kami ng kangkong sa sapa.

1. Mga Parti It Tanum

anther-bahagi ng bulaklak na makikita sa dulo ng stamen, at ito ang pinanggagalinang ng pollen.

Importante ro anther sa kabuhi it tanum.

Ang dunggot ay napakahalaga sa buhay ng isang tanim.

binhi--piniling buto ng tanim na gagawing semilya ng susunod na henerasyon.

Owa pa magtubo ro gintanum kong binhi.

Hindi pa tumutubo ang tinanim kong binhi.

botong--bunga ng niyog na ang laman ay malambot pa.

Kon bakasyon, ro una ko nga gina-usoy hay ro botong.

Kung bakasyon, ang una kong hinahanap ay ang buko.

bueak--bahagi ng tanim na nagdudulot ng semilya sa mga kahoy na namumunga.

Nagapasadya ro bueak sa mga daeaga.

Nagpapasaya ang bulaklak sa mga dalaga.

busoe--semilya ng karamihang tanim na namumunga.

Ano ro pinakamaisot nga busoe sa kalibutan?

Ano ang pinakamaliit na butil sa buong mundo?

butay--kabuuan na bulaklak ng niyog. Dito rin kinukuha ang tuba.

Mabahoe ro butay ku niyog.

Malaki ang bulaklak ng niyog.

eahin--matandang bunga ng niyog

Ro mayad nga payok hay gahalin sa eahin.

Ang mabuting gata ay nanggagaling sa matandang bunga ng niyog.

eamay--tuyong dahon ng saging

Kon amat ro eamay it saging ro gina-obrang pang-amak.

Kung minsan ang tuyong dahon ng saging ang ginagawang pang-amak.

eamigas--ibang tawag sa binhi.

Ro matimgas nga eamigas ro ginapili ni Tatay.

Ang mabuting binhi ang pinipili ni Tatay.

eukay--murang dahon ng niyog.

Kon Biernes Santo gadaea ni Nanay it lugay sa simbahan.

Kung Biernes Santo nagdadala si Nanay ng palaspas sa simbahan.

gawod--bunga ng niyog na sa kalagitnaan ng buko at matandang niyog.

Ro gawod ro ginagamit kon mag-eaha it bingka.

Ang malagito ang ginagamit kung nagluluto ng bibingka.

ilipuan--bahagi ng bunga o prutas ng kahoy kung saan nakakabit ang prutas sa sanga ng kahoy.

Butangan it asin ro ilipuan it atis agod madali maeuto.

Lagyan ng asin ang ilipuan ng atis para madaling maluto.

istamen--bahagi ng bulaklak kung saan ginagawa ang pollen at binubuo ng filamen at anther.

Tag unga pa ako, gina-utod ko ro estamen it bueak.

Noong bata pa ako, pinuputol ko ang istamen ng bulaklak.

kagang--sanga ng kahoy o halaman.

Abung guyum ro gakamang sa gagang it simuyaw.

Maraming langgam ang gumagapang sa sanga ng kalamansi.

kugong--matigas na bahagi ng dahon ng niyog na ginagawang walis ting-ting.

Ro kugong hay mayad nga obrahan nga silhig.

Ang tingting ay mahusay gawing walis.

muging-- tinatawag na pollen ng bulaklak.

Kon owa't muging posibleng owa't bunga.

Kung walang bulo malamang na walang bunga.

obaryo--malaking bahagi ng pistil ng namumungang tanim na bumabalot ng murang mga buto.

Sa obaryo nahimo ro sangka tanum.

Ang obaryo ay kung saan nabubuo ang isang tanim.

obyul--maliit na itlog

Ro obyul hay masisut nga mga itlog it baye.

Ang obyul ay maliit na itlog ng isang babae.

pak-eang--buong dahon ng saging o niyog na may palaspas

Kon mag-uean hay mayad nga pandong ro pak-eang it saging.

Kung umuulan magandang tabon sa ulan ang buong dahon ng saging.

pilamento--bahagi ng bulaklak na hugis sinulid.

Manami tan-awon ro pilamento it katueanga.

Maganda pagmasdan ang pilamento ng gumamela.

pistil--bahagi ng bulaklak kung saan nagmumula ang buto na binubuo ng stigma, style at ovary.

Siin nga parti it tanum makita ro pistil?

Sa aling bahagi ng tanim makikita ang pistil?

saha--semilya ng tanim na walang buto katulad ng saging.

Si Tatay  hay nagbakae it saha it saging.

Bumili si Tatay ng binhi ng saging.

sepalo--mga dahon o bahagi ng calyx ng bulaklak.

Ro sepalo it katueanga hay berde.

Ang sepalo ng gumamela ay berde.

sipad--mataas na klase na dahon at bahagi ito ng bulaklak na kung tawagin ay talulot.

Maka-obra it bino halin sa sipad it rosas.

Nakakagawa ng bino mula sa talulot ng rosas.

stigma--dulo ng pistil ng bulaklak na binabagsakan ng pollen

Sa anong parti it tanum makit-an ro stigma?

Saang bahagi ng tanim nakikita ang stigma?

sukoe--indi pa bumubukang bulaklak.

Taw-i ako it sukoe nga rosas.

Bigyan mo ako ng buko ng rosas.

takupis(calyx)--bahagi ng bulaklak at binubuo ito ng maraming sepal

Makolor ro takupis it orkid.

Makulay ang takupis ng orkid.

ugat--bahagi ng tanim kung saan dumadaan ang tubig at pagkain na nanggagaling sa lupa o sa ibang lugar.

Nagaguwa ro ugat it niyog.

Lumalabas ang ugat ng niyog.

ugbos--murang dahon ng tanim

Masustansiya ro ugbos it kamote.

Masustansiya ang talbos ng kamote.

VII. Mga Kinasadya sa Aklan

Ati-atihan--ang piyestang ito ay idiniriwang sa ikatlong Linggo ng Enero sa Kalibo para sa pagpupugay kay Santo Ninyo.

Puno ro karsada it Kalibo kon Ati-Atihan

Puno ang kalsada ng Kalibo kung Ati-Atihan.

Fiber Festival—Aklan Piña & Fiber Festival (Fiber Fest)--ang piyestang ito ay ginagawa upang mabigyan ng kalahagahan ang paghahabi ng piña sa Aklan. Ito ay karaniwang ginagawa sa buwan ng Abril at tinataguyod ng Probinsiya ng Aklan at ng Department of Trade and Industry-Aklan Provincial Office and the Advocate of Philippine Fair Trade, Inc. sa koordinasyon ng Aklan Piña Manufacturers and Traders Association, Inc. at ng Hugod Aklanon Producers Association, Inc.

May fashion show kon may Aklan Piña & Fiber Festival.

May fashion show kung may Aklan Piña & Fiber Festival.

Flores de Mayo --Flores de Mayo--ang piyestang ito ay ginaganap tuwing buwan ng Mayo. Isang buong buwan ng Mayo ginagawa ito sa pagbibigay pugay sa Mahal na Berhing Maria. Ang Santa Cruzan ay isang parada sa huling araw ng Flores de Mayo sa pagbibigay pugay kay Reyna Elena.

Ro mga gwapang daeaga sa banwa ro ginaobra nga sagala kon may Santa Cruzan.

Ang mga magagandang dalaga sa bayan ang ginagawang sagala kung may Santa Cruzan.

Paskwa--ang piyestang ito ay ginaganap tuwing 25 ng Disyembre upang bigyang pugay ang kapanangakan ni Hesu Kristo.

Gaagto kami sa among mga maninoy ag mga maninay kon Adlaw it Paskwa.

Pumupunta kami sa aming mga ninong at ninang kung Araw ng Pasko.

VIII. Religious Events Sa Aklan

Badlis (Myerkules)--ikapitong Meryekules bago ang Pasko ng Pagkabuhay.

May ginatagana nga adlaw nga ginabadlisan ro mga tawo it pari.

May takdang araw kung kailan naglalagay ng abu ang pari sa nuo ng mga tao.

Last Supper--ang huling hapunan ni Kristo kasama ang kanyang mga alagad bago siya pinako sa Krus.

Maeuya ro Katapusan nga Ihapon ni Hesu Kristo ag ku ana nga mga apostoles.

Malungkot ang Huling Hapunan ni Hesu Kristo at ng kanyang mga apostoles.

pagbunyag-- isang sagradong seremonya ng mga Kristiyano na gumagamit ng tubig at dasal upang maalis ang original na kasalanan.

Ro pagbunyag hay isaea ka ugali ku mga katoliko.

Ang pagbibinyag ay isang kaugalian ng mga katoliko.

Pagkayab--pag-akyat sa Langit ni Kristo sa langit sa ika apat-na-pong araw pagkaraan ng Lingko ng Pagkabuhay.

Nagapati ro mga Katoliko nga si Jesukristo hay nagkayab sa eangit.

Naniniwala ang mga Katoliko na si Ginuong Hesukristo ay umakyat sa langit.

Paskwa-- araw ng Kapanakan ni Kristo.

Kon Paskwa abu nga nagabisita sa baeay.

Kung Pasko maraming bumibisita sa aming bahay.

piyesta--isang pagdiriwang ng kapistahn ng isang santo.

Kon piyesta sa among barangay abu nga dayaw nga nagaagto sa amon nga lugar.

Kung piyesta sa aming barangay maraming bisita ang pumupnta sa aming lugar.

Semana Santa--isang linggo bago ang Pasko ng Pagkabuhay.

Kon Semana Santa abung tawo ro nagaduaw sa Nazareno sa simbahan.

Kung Undas maraming tao ang bumibisita sa Nazareno sa simbahan.

Ulihing Paghukom--huling paghuhukom

Maabot kuno ro paghukum ku atong Diyos.

Darating daw ang paghukom ng ating Panginuon.

Ulihi nga Sakramento—kahuli-hulihang sakramento o biyaya na matatanggap ng isang tao bago siya mamatay

Kon dali eon lang mamatay ro tawo hay ginataw-an imaw it ulihi nga sakramento.

Kung madali na lang mamatay ang isang tao ito ay binibigyan ng huling sakramento.

Viernes Dolores—kahuli-hulihang Viernes bago ang Banal na Linggo.

Kon Viernes Dolores nagapakaon it Sagrada Pamilya.

Kung Viernes Dolores nagpapakain ng Sagrada Pamilya.

Viernes Santo—Isang banal na araw kung kalian na matatay si Ginuong Hesus.

Abung tawong nagasimba kon Viernes Santo.

Maraming taong nagsisimba kung Viernes Santo.

IX. Mga Ritwal sa Aklan

belasyon--ito ay isang pagtitipon ng mga kaibigan at kamag-anak sa bahay ng may patay upang bigyan ng kasiyahan ang may namatayan na pamilya. Dito ang mga dumadayo ay na nagdadasal at naglalaro katulad ng tong-it.

Maraming mga batang nagbebelasyon dahil maraming taong naglalaro ng baraha.

Abu nga mga bata nga nagabelasyon bangod abu nga hampang nga baraha.

kaadlawan--it ay isang pagdidiriwang ng mag-anak o ng sarili  sa araw ng panganganak.

Kahapon nagbirthday si Nanay ka anang 100 kaadlawan.

Kahapon nagdiwang si Nanay sa kanyang 100 na kaarawan.

bunyag--it ay isang ritwal na pinangungunahan ng isang pari o pastor kung saan ang isang bata o isang tao ay binubuhusan ng tubig sa kanayng nuo o linuloblob sa tubig para maging miyembro ng samahan ng Katoliko o ng isang grupo ng Kristiyano.

Binunyagan ako sa amon nga simbahan sa Aklan.

Ako ay bininyagan sa aming simbahan sa Aklan.

butbut--ito ay isang ritwal kung saan ang isang taong may sakit ay pinupunasan ng manugbueong o albularyo sa lugar ng katawan kung saan ang karamdaman. Ang laman ng puyo na pinupunas ay ang mga sangkap nga nginanganga: buyo, apog, bunga, tabako at ito ay nginanganga ng albularyo, kasama na rito ang dura ng albularyo.

May hakita ako nga basag nga bote sa tuhod ni Tatay Beloy pagkatapos mapunasan ni Mang Ambo.

May nakita akong pirasong bote sa tuhod ni Tatay Beloy matapos punasan ni Mang Ambo.

daga--isang ritwal kung saan ang albularyo ay naghahandog ng pagkain sa mga englanto; kung minsan may kasama pa itong sayaw.

Bag-o nagpatindog it baeay, nagpadaga anay si Tatay it puti nga manok.

Bago nagpatayo ng bahay, naghandog muna ng puting manok si Tatay.

eongkas--pagtatapos ng pagluluksa

Pagkatapos it sang dag-on nag-eongkas kami sa amon.

Pagkaraan ng isang taon, tinapos namin ang pagluluksa sa amin.

eubong--ang paghahatid sa huling hantungan ng bangkay ng isang tao.

Libo-libo ro mga tawo nga nagprosisyon sa pab-eubong ni Cory Aquino.

Libo-libong tao ang sumama sa prosisyon sa paglibing ni Cory Aquino.

hilot--isang gawain ng isang taong manggagamot ng pilay sa pamamagitan ng pag-aayos ng butong linsad or nawala sa ayos, at bago niya ito ginagawa ay nagdadasal siya muna.

Ro naghilot sa natapilo ko nga siki hay si Manong Pedring.

Ang naghilot sa napilo kong paa ay si Kuya Pedring.

inugpaligos--araw ng paligo pagkaraan ng tatlong araw ng libing.

Sa adlaw it pagpaligos nag-agto kami sa suba.

Sa araw ng paligo, pumunta kami sa ilog.

kasae--ang pag-iisang dibdib ng babae at lalaki sa harap ng pari o hukom o ng iba pang maykapangyarihan magpatibay o maialinsunod sa batas ang kanilang pagsasama.

Grande ro kasae ni Imelda at ni Ferdinand.

Grande ang kasal ni Imelda at ni Ferdinand.

komunyon--ang pagtanggap sa katawang mahal ng ating Panginoon sa anyong tinapay.

Fifth grade ako kato sa primero ko nga komunyon.

Fifth grade ako noon nang matanggap ko ang una kong komunyon.

konpirmasyon--isang ritwal na Katoliko kung saan ang isang Katoliko ay kinukomperma  ng Obispo ang pagbibinyag sa kanya.

Si Obispo Martines ay kumopirma sa akin.

Si Obispo Martines ro nagkumperma kakon.

kunpisyon--isang ritwal ng mga Katoliko kung ang isang nagkasala ay nagsasabi sa isang pari upang bigyan siya ng kapatawaran pagkatapos mag dasal.

Sangka beses gid lang ako nagkumpisar.

Minsan lang talaga ako nagkaroon ng kunpisyon.

pabagti – tingnan ang pamaeaye

pamaeaye--paghingi ng pahintulot sa magulang ng babae upang makasal na ang magkasintahaan

Pagpamaeaye ni Nanong sa anang nobya, nagdaea kami it mga pagkaon sa baeay it anang nobya.

Nang mamanhikan si Nanong sa kanyang nobya, nagdala kami ng maraming pagkain sa bahay ng kanyang nobya.

panamkon--ang pagsimula ng pagbubuntis o pagdadalang-tao

Nagpanamkon si Nanay sa suwa.

Pinaglihian ni Nanay ang suha.

patnog--isang paghahanda sa ikatatlong araw ng pagkamatay.

Nagmatansa kami it baboy pagpatnog ni Tatay.

Nagkatay kami ng baboy nang magpatnog si Tatay.

X. Mga Kolor

abu-abuhon--kulay abo o senisado

Kulay abuhin ang aming tandang na manok

Abu-abuhon ro among agak nga manok.

asul--kulay langit

Kung tag-init ang kulay ng langit ay asul.

Kon tag-ilinit ro kolor it eangit hay asul.

asul marino—asul na magulang

Ang panatalon ni Elvis ay navy blue.

Ang pantalon ni Elvis ay navy blue.

berde--kahalo ng asul at dilaw

Ro dahon it saging hay berde.

Luntian ang dahon ng saging.

biyoleta--kahalo ng pula at asul

Owa pa it biyoleta nga bueak it katueanga.

Wala pang lilang bulaklak ng gumamela.

dalandan--gulay ng kahil

Gulay dalandan ang mukha ng natalong mang-aawit.

Kolor dalandan ro uyahon ku naperding manogkanta.

dueaw--amayilyo, kulay ginto o luya

Ro gusto nga kolor ni Cory Aquino hay dueaw.

Ang gustong kulay ni Cory Aquino hay dilaw.

emerald--kulay na luntian na may dilaw

Emerald ro trahe de buda ni Susana.

Emerald ang trahe de buda ni Susana.

itum—kulay uling

Ro tawong maeain it matasan hay maitum ra tagipusuon.

Maitim ang puso ng masamang tao.

kaki—kulay balat

Kaki ro uniporme it mga kadete.

Kayumanggi ang uniporme ng mga kadete.

krem--kulay katulad ng gatas

Ro medisina nga gin-inum ko kaina hay kolor krema.

Ang medisinang ininum ko kanina ay kulay krema.

mahogani—kolor na mamula-mula

Ang kulay ng aming bahay ay mahugany.

Ro kolor ku among baeay hay mahogany.

marun—pulang magulang

Ro kolor ku uniporme it taga-UP hay marun.

Marun ang kulay ng uniporme ng taga-UP.

puea—kulay dugo

Kon puea sa ibabaw ku atong hayahay nagakahueogan ra nga may gera.

Kung pula ang nasa itaas ng ating bandela ito ay nangahulugang may gera.

puti—kulay na katulad ng yelo o bulak

Puti nga ayam rang hapilian.

Puting aso ang napili ko.

rosas—kulay rosas

Rosas ro kolor ku mga nagahigugma.

Rosas ang kulay ng mga umiibig.

XI. Mga Higku it Industriya

abuno—kemikal na ginagamat sa pagpataba ng tanim

Ro abuno nga nabasa hay nagabaho

Ang abuno kapag nabasa ay bumabaho

aksido sulpuriko--matapang at maasim nakakasunog o nakakaagas ng bagay

Natunaw ro singsing pagbutang sa aksido sulpuriko .

Natunaw ang singsing nang inilagay sa asido sulpuriko

amonya--walang kulay na gas na pinaghalong nitroheno at idroheno na madaling matunaw sa tubig.

Gasungaw ro amonya sa opisina.

Sumisingaw ang amonya sa opisina.

aspalto--pinaghalo-halong alkitran,bato, buhangin, apog, atb. na binubuhos sa kalsada.

Abung aspalto ro ginahababoy sa binit it karsada.

Kay daming aspaltong tinatapon sa tabing daan.

baterya--isang kagamitan sa elektrisidad na nakakaimbak at nagbibigay ng dagitab o elektrisidad.

Abong puntidong baterya sa likod it auto repair shop.

Maraming puntidong baterya sa likuran ng auto repair shop.

bote--botilyang gawa sa kristal

Ro mga basiyong botelya hay ginabakae.

Ang mga basiyong botelya ay binibili.

bueong--ano mang bagay na panglunas sa iba't -ibang sakit.

Abong expired nga bueong nga ginahaboy it mga ospital.

Maraming expired na mga gamot na tinatapon ng mga ospital.

buhok sa barberya--balahibo sa ulo na pinuputol ng mga barbero

Pagkahapon sobra limang kilo nga buhok ro maputoe sa barberya.

Pagdating ng hapon mahigit limang kilong buhok ang nagugupit sa barberya.

bombilya--mabilog na kristal na ang loob ay hungkang, may tila alambre na siyang nagdiringas at nagbibigay liwanag kung kinakabit sa bokilyang tinatakbuhan bg dagitab i kuryente

gasolina--isang uri ng likido na ginagamit sa pagpatakbo ng makina, gaya ng awto, trak, atb.

Haeos buean-buean gasaka ro  presyo it gasolina sa Pilipinas.

Halos buwan-buwan ay umaakyat ang presyo ng gasolina sa Pilipinas.

kape, upak it—ang balat ng kape

Ano baea ro pueos ku upak it kape?

Ano kaya ang mapakinabangan sa balat ng kape?

karton--isang matigas na materyal na gawa sa papel at ginagamit sa paggawa ng kards, kahon, atb.

Ginsueod rang mga binakae sa sangka karton.

Linalagay ang mga binili ko sa isang karton.

krudo--langis na panggatong sa sasakyan

Ro krudo nga nauea sa Guimaras Strait hay nagtao it mabahoe nga problema sa mga mangingisda.

Ang krudo na natapon sa Guimaras Strait ay nagbigay ng malaking problema sa mangingisda.

kusot--pinagkatamang kahoy o tabla

Gina-obra kong panggatong ro kusot nga nababakae ko sa lumber yard.

Ginagawang kong panggatong ang kusot na nabibili ko sa lumber yard.

lata---malambot at kulay-pilak na metal na ginagamit sa paggawa ng iba't-ibang kasangkapan gaya ng balde, atb.

Ro mga naputoe nga mga lata sa pag-obra it balde hay nagakalat eang sa likod it baeay.

Ang naputol na lata sa paggawa ng balde ay nakakalat lang sa likuran ng bahay.

manok, mga parti nito--mga balahibo, bituka at iba pang mga bahagi ng manok na hindi kinakain.

Siin baea ginahaboy ro mga baeahibo it manok sa Mang Inasal?

Saan kaya tinatapon ang mga balahibo ng manok sa Mang Inasal?

pagkaon, sobrang --mga sobrang pagkain sa hotel o restauran katulad ng kanin, gulay, atb.

Gabakae kami it sobrang pagkaon o damog sa restawran.

Bumibili kami ng kaning baboy sa restauran.

pestisidyo--isang klaseng kimikal na pangpatay ng kulisap

Abu eon nga anwang ro namatay bangod sa pag-inom it pestisidyo.

Maraming kalabaw na ang namatay dahil sa pagkakainom ng pestisidyo.

plastik--isang sentitikong kagamitang maaring hubugin kapag malambot at saka pinatitigs

Kaabu-abu nga plastik nga ginahaboy sa suba.

Kay raming plastik na tinatapon sa ilog.

saesaeon--matigas na metal na nagagawang asero

Ginatuktuk ro saesaeon.

Kinakalawang ang bakal.

saeamin--makintab na bagay na kinikitaan ng larawan ng bagay na nakatapat.

Ro mga basag nga saeamin hay ginahaboy eang sa binit-binit.

Ang mga basag na salamin ay tinatapon lang sa tabi-tabi.

saesaeon--matigas na metal na nagagawang asero

Ginatuktok ro saesaeon.

Kinakalawang ang bakal.

XII. Mga Higku it Mga Tanum

dahon--bahagi ng halaman na tumutubo sa sanga at karaniwang luntian ang kulay

Nagkalhit ro mga dahon it narra sa karsada pagkatapos it Bagyo Frank.

Nagkalat ang mga dahon ng narra sa kalsada pagkatapos ng Bagyo Frank.

busoe--ang matigas na parti ng prutas kung saan ang bagong binhi ay manggagaling

Ginhaboy it unga ro busoe it santoe sa karsada.

Tinapon ng bata ang buto ng santol sa karsada.

bueak--bahagi  ng halamang karaniwang tinutubuan ng buto na siya namang pinanggagalingan ng panibagong halaman

Pagkatapos it Pista it Minatay abu nga bueak sa binit it sementeryo.

Pagkatapos ng Araw ng Patay kay raming bulaklak sa tabi ng sementeryo.

dagami--pinaggapasan o punong natitira matapos magapas ang palay

Ginasunog ni Tatay Pedro ro dagami sa andang eanas.

Sinusunog ni Tatay Pedro ang mga dagami ng kanilang palayan.

kusot--pinagkatamang kahoy

Ginahaboy ro mga kusot it lumberyard a amon nga lugar.

Tinatapon ang mga kusot ng lumberyard sa aming lugar.

sanga--bahagi ng punungkahoy o anumang halamang tumutubo sa pinakakatawan at tinutubuan naman ng  mga dahon

Ro sanga it mangga hay nag-eapta sa karsada pagkatapos it Bagyo Frank.

Nagkalat ang sanga ng mangga sa kalsada pagkatpos ng Bagyo Frank.

ugabhang--pinagbalatan ng palay na ginagawang darak

Makit-an ro mga ugabhang it paeay sa binit it arosera.

Makikita ang upa ng palay sa tabi ng arosera.

ugat--bahagi ng halaman na karaniwan ay tumutubo sa pinakapuno ay siyang kumakapit sa lupa

Ro ugat it niyog hay ginpabay-an ni Tatay Pedro sa may karsada.

Ang ugat ng niyog ay pinabayaan ni Tatay Pedro sa may kalsada.

uhay--ang bawat kumpol ng bunga ng palay at iba pang kauri nito

Ro uhay it baeay gin-anod it baha paagto sa dagat.

Ang uhay ng palay ay inanod ng baha patungong dagat.

upak--pinakataklob o balot ng anumang bagay na may laman, maging may buhay o wala

Mayad ay ginatipon it manogbarbekyo ro mga upak it saging.

Mabuti at tinitipon ng nagluluto ng barbekyo ang mga balat ng saging.

XIII. Mga Higku it Tawo

dugo--likidong nananalaytay sa mga ugat ng tao at hayop na nagdadala at namamahagi ng pampalusog at oksiheno sa lahat ng dako ng katawan at lumilikom ng mga duming dapat ilabas o itapon

Nahadlok ako sa dugo.

Takot ako sa dugo.

eaway--likidong inilalabas ng glandula sa bibig

Nagaeaway ako kon makita ko ro simuyaw.

Naglalaway ako kapag nakakita ako ng kalamansi.

euha--malinaw at maalat-alat na tubig na lumalabas o umaagos buhat sa mata, karaniwan ay bunga ng damdamin

Mahapdus rang mata kon matueoan it hueas.

Mahapdi ang mata ko kapag natuluan ng pawis.

hueas--butil-butil na tubig na lumalabas sa balat ng tao o hayop dahil sa napapagod, naiinitan o natatakot

Maaeat ro hueas it tawo.

Maalat ang pawis ng tao.

ihi--mapanghi at madilaw-dilaw na tubig na galing sa bato at naiipon sa pantog at lumalabas buhat dito

Ihi ro ginabueong ku ibang tawo sa andang sore eyes.

Ihi ang gamut ng ibang tao sa kanilang sore eyes.

mori--ang basang dumi na kulay gatas na nakikita sa mata lalo na kung ito ay may sakit.

Ro mori hay makita sa mata.

Ang mori ay makikita sa mata.

muta--ang natuyong luha

Madalas nakikita ang muta kung umaga.

Perming makita ro muta kon agahon.

pila--laway na itinapon o ibinuga na

Ro pila hay abu nga bakterya.

Ang dura ay maraming bakterya.

sip-on--karaniwang sakit na ang palatandaan ay pagkakaroon ng malabnaw na uhog.

Malapot rang sip-on.

Malapot ang sipon ko.

suka--hindi sinasadyang paglabas ng laman ng tiyan kung sumasama ang sikmura o sumasakit ang tiyan

Ro suka it hilong hay mabaho.

Ang suka ng lasing ay mabaho.

tae--mga labi ng kinaing natunaw sa tiyan at idinumi o inilabas sa puwit

Kinahangean nga ibutang sa hustong lugar ro tae it tawo agod indi magkalat ro sakit.

Dapat itapon sa tamang lugar ang tae ng tao upang hindi kumalat ang sakit.

XIV.  Katawagang Pangkalikasan at Heographya

adlaw--ang bituing nasa gitna ng balangkas ng palaarawan at siyang iniikutan ng mga planeta at pinagkukunan ng kanilang liwanang at init.

Sobra ka hapdi ro silak it adlaw iya sa Pilipinas.

Mapakainit ng sikat ng araw dito sa Pilipinas.

agahon--ang panahon mula pagsikat ng araw hanggang sa kalagitnaan ng araw.

Kon agahon gapaligos si Tatay.

Kung umaga naliligo si Tatay.

agwat--ang pagitan ng dalawang bagay

Sangka kilometro ro distansiya ku baeay ni Lolo sa baeay namon.

Isang kilometro ang distansiya ng bahay ni Lolo sa bahay namin.

amihan--malamig na hanging nanggagaling sa hilaga o sa hilagang-silangan.

Maeamig ro huyop it hanging amihan.

Malamig ang simoy ng hanging amihan.

amihan-nasidlangan--hilagang-silangan

Sa amihan-nasidlangan naghalin ro mga pispis nga nagpahuway sa atong banwa.

Mula hilagang-silangan nagmula ang mga ibong nagpahinga sa ating bayan.

baeangaw--kulay likha ng pagtama ng sikat ng araw sa hamog.

Pila ngani ro kolor it baeangaw?

Ilang kulay nga bang mayroon ang bahaghari?

baha--ang pagtataas ng tubig sa mga lupain.

Abung tawong namatay bangod sa baha.

Maraming taong namatay dahil sa baha.

baybay--pasigan ng dagat o ilog

Malinong ro baybay makaron.

Tahimik ang dalampasigan ngayon

Benus--ang planeta na sumunod sa Mercury mula sa araw.

Ro Benus ro pinakamahayag nga planeta sa atong solar system.

Ang Benus ang pinakamaliwanag na planeta sa ating solar system.

bilog nga gabii--panahon ng buong gabi o mula sa paglubog ng araw hanggang sumikat ito muli.

Owa kami it tueog sa bilog nga gabii.

Hindi kami natulog ng magdamag.

bilog nga hapon--panahon sa buong araw o buhat sa umaga hanggang sa hapon

Naghinampang kami sa eskuylahan sa bilog nga hapon.

Magkapon kaming naglaro sa paaralan.

bituon--planetang napalayo at kukuti-kutitap kung gabi

Kon gabii nga owa't buean hay makakita kita it kaabu-abu nga mga bituon

Kung gabi at walang buwan, kay raming nakikitang mga bituin.

bueaeakaw—mga nahuhulog na mga bituin na nakikita sa gabi

Kon amat hay nakakita man kita it bueaeakaw.

Paminsan-minsa ay nakakakita tayo ng bulalakaw.

buean--planetang sumisikat kung gabi.

Manami mamasyal kon ugsad ro buean.

Masayang mamasyal kung bilog ang bulan.

bubon--hukay na malalim sa lupa na kinukunan ng tubig

Kato ro mga bubon hay owa it takop.

Noon ang mga balon ay walang takip.

busay--maliit na ilog

Abu nga nagapaligos sa busay it Jawili Falls.

Maraming naliligo sa maliit na ilog ng Jawili Falls.

cosmos--isang sistema na nagkakaugnay

Bihera eang kita makakita it ginatawag nga cosmos.

Bihira lang tayo makakakita ng cosmos.

daeugdog--hugong sa panganorin na kasunod ng kidlat

Hakibot ako sa daeugdog.

Nagulat ako sa kulog.

dagat--malawak na tubig-alat

Abung plastik sa dagat.

Maraming plastik sa dagat.

dag-on--sa loob ng labindalang buwan

Pilang dag-on ka eon makaron?

Ilang taon ka na ngayon?

dam--pagsasara ng daloy ng tubig ng sapa upang kung tuyo na ay mahuli ang isda

Abu nga tilapia sa dam.

Maraming tilapia sa saplad.

diyametro--tuwid na guhit na nagdaraan sa gitna ng isang bilog at nagtatapos ang bawat dulo sa sirkumperensiya o kalatagan.

Napueong pulgada ang diyamentro ku atong lamesa.

Isang pulgada ang diyamentro ng ating lamesa.

Dominggo--unang araw sa isang linggo.

Kon Dominggo may bueang sa among baryo.

Kung linggo may sabong sa aming bayan.

eangit--kalawakang abot-tanaw na madalas ay bughaw

Asul ro eangit kon Abril.

Asul ang langit kung Abril.

eawod--pinakamalaking bahagi ng anyong-tubig.

Tupong makaron ro eawod.

Pantay ngayon ang karagatan.

eati--ang unang tatlong linggo ng buwan.

Kon eati nagapanagat si Tatay.

Kon bagong buwan nanghuhuli ng isda si Tatay.

eklipse--pagkawala ng buwan o araw.

Nahadlok magguwa ro mga nabdos kon may eklipse.

Natatakot lumabas ang mga buntis kung may eklip.

eugta--bahagi ng planetang lupa na litaw sa tubig.

Sa eugta naghalin kuno ro tawo.

Sa lupa raw nanggaling ang tao.

gaeum—ang pinung-pong globulong tubig ng hanging malapit sa daigdig at parang usok na namumuo sa papawirin

Ro maitum nga gaeum ro perming ginahueat it mga mangunguma.

Ang ulap na maitim ang laging minimithi ng mga mambubukid.

ganghaan it suba--bukana ng ilog

Sa ganghaan it suba kami gapaligos.

Sa wawa ng ilog kami naliligo.

gango--mataas na lupa sa gitna ng karagatan

Nabunggo ro barko sa gango.

Nabunggo ang barko sa bahura.

gulpo—laot-malayo sa pasigan

Sa gulpo abu nga eana.

Sa dagatan maraming langis.

habagat—hanging mula sa timog o timog-kanluran

Kon Agosto mabaskug ro hanging habagat.

Kung Agosto malakas ang hanging habagat.

hanayhay nga huyop it hangin--banayad na hihip ng hangin o ang hanging ganito

Kon agahon hanayhay ro huyop it hangin sa kaeanasan.

Kung umaga banayad ang simoy ng hangin sa bukirin.

hangin--ang lumilikha ng simoy na nadaramang dumarampi sa katawan at nagpapagalaw sa mga dahon at sanga ng mga halaman

Ano baea ro matabo kon owa it hangin sa atong kalibutan?

Ano kaya ang mangyayari kung walang hangin sa ating daigdig?

hapon--oras na mula sa tanghali hanggang sa paglubog ng araw

Maeamig ro hangin kon hapon.

Malamig ang hangin kung hapon.

hidrogeno--isang uri ng elemento na walang amoy, walang kolor, nasusunog na gas. Ito ang pinakamagaan sa lahat na elemento.

Ro tubi ay pwede kuno nga himuon nga gatong sa mga saeakyan bangod may hidrogeno.

Ang tubig ay pwede raw magawang panggatong ng mga sasakyan dahil ito ay may hidroneno.

humbak--pataas at pababang galaw ng tubig sa dagat

Kon may bagyo mabaskug ro humbak sa baybay.

Kung may bagyo malakas ang daluyong sa dalampasigan.

hunas--oras kung kailan mababa ang dagat

Kon hunas abu nga sigay sa baybay.

Kung kati ng tubig maraming sigay (shell) sa dalampasigan.

Hupiter--ang pinakamalaking planeta sa solar system.

Ro Hupiter ro pinakamabahoe nga planeta sa atong solar system.

Ro Hupiter ang pinakamalaking planeta sa ating solar system.

ipu-ipo--paikut-ikot at pataas na hanging tumatangay ng magagaang bagay sa dinaraanan nito.

Pilang bilog nga pamaeay eon ro naguba bangod sa ipu-ipo?

Ilang bahay na nga ba ang nawasak dahil sa ipu-ipo?

isla—lupang naliligid ng tubig

Masadya magbakasyon sa isla it Boracay, Aklan.

Masayang magbakasyon sa pulo ng Boracay, Aklan.

kahayag--sinag na pumapawi sa dilim

Kon may kahayag may ginhawa.

Kung may liwanag may ginhawa.

kaeugtaan--mataas na lupang binubungkal o nililinang upang mapaghalamanan

Abung kakahuyan sa kaeugtaan.

Maraming kahoy sa lupain.

kakahuyan--pook o lugar ng pinangangahuyan; gubat o kagubatan

May eangbon sa kakahuyan.

May munting bahay sa kahuyan.

kalendaryo--lista ng mga araw, ng mga buwan ng bawat taon na ang mga pistang pangilan at mga pista opisyal ay namamarkahan

Masayran ro eati ag taob sa kalendaryo.

Malalaman ang eati at taob sa kalendaryo.

kalibutan--ito ang pangatlong katawang pangkalawakan mula sa araw.

Raya ro ginalibutan naton nga ginahueagan.

Ito ang mundo na ating ginagalawan.

kanae--bambang o hukay sa mga gilid ng daan na inaagusan ng tubig

Abu nga pantat sa kanae.

Maraming hito sa kanal.

kapueoan--malaki o munting pulutong ng mga pulo.

Ro Pilipinas hay matawag nga kapueoan.

Ang Pilipinas ay matatawag na isang kapuluan.

kataeunan--malawak at madamong lupain

Sa kada kataeunan hay may sawa.

Sa bawat kaparangan ay may ahas.

katunggan--lupang laging basa at malambot o nagtutubig-tubig

Sa katunggan makita ro mga bakawan.

Sa lati makikita ang mga bakawan.

kilat--kislap ng elektrisidad mula sa alapaap

Nahadlok ako sa kilat.

Natatakot ako sa kidlat.

klima--panahon o sandaling pinangyarihan ng ano man; pagbabago ng hangin

Ro klima sa Pilipinas hay mainit.

Ang klima sa Pilipinas ay mainit.

kontinente--kalakhang lupa ng mga bahaging tubig na nasasakop nito

Ro Pilipinas hay makit-an sa kontinente it Asya.

Ang Pilipinas ay makikita sa kontinente ng Asya.

kipot--isang makitid na channel na nagdudugtong ang dalawang malalaking dagat.

Abong isda ag alimasag sa kipot it Aklan.

Maraming alimasag sa kipot ng aklan.

leaf year--isang pangyayari kung kailan nagkakaruon ng 336 araw at kung saan ang Pebrero ay may 29 araw.

Kaeueuoy man ro tawo nga natawo sa leaf year.

Kawawa naman ang taong napanganak sa taong bisyato.

lagon--maliit, mababaw na dagat-dagatan

Owa eaeos it lagon sa Aklan.

Bihira ang lanaw sa Aklan.

linaw--malawak na bahaging tubig na nakukulong ng lupa

Abu nga nagapamunit sa linaw it Lezo, Aklan.

Maraming namimingwit sa lawa ng Lezo, Aklan.

linog--pagyanig ng lupa na likha ng mga pagbabago sa ilalim ng lupa o pagputok ng bulkan

Bumagsak ro hotel sa Baguio bangod sa liog.

Bumagsak ang hotel sa Baguio dahil sa lindol.

mabaskug nga hangin—malakas na hangin

Kon Hulyo ag Agosto mabatyagan gid ro mabaskug nga hangin.

Kung Hulyo at Agosto mararamdaman talaga ang malakas na hangin.

mahinay nga hangin—mahina na hangin

Kon Paskwa, mahinay ro hangin.

Kung Pasko, mayumi ang hangin.

mainit--mataas ang temperatura o nakakapaso

Kon tig-ilinit mainit man sa Aklan.

Kung tag-araw mainit din sa Aklan.

Mars--ang planeta kasunod ng Daigdig.

May tubi kuno sa Marte.

May tubig daw sa Marte.

maeamig—mababa ang temperatura

Bangod sa abong kakahuyan sa Aklan, maeamig igto.

Dahil sa maraming kahoy sa Aklan, malamig roon.

matambok nga eugta—maraming sustansiya ang lupa na nagagamit ng mga tanim.

Maeangbo ro mga tanum sa matambok nga eugta.

Matataba ang mga tanim sa lupang mataba.

Merkuryo--ang pinakamalapit na planeta sa araw.

Ro planetang Merkuryo ro pinakamaisot nga planeta sa solar system.

Ang planetang Merkuryo ang pinakamaliit na planeta sa solar system.

mina--isang lunan sa lupa na maraming ginto, tanso, karbon, atb.

May mina it daga sa Lezo.

May mina ng luad sa Lezo.

minahan--lugar kung saan nakakakuha ng mina

Sa Lezo may minahan it daga.

Sa Lezo may minahan ng luad.

mineral--nauukol sa o inaangkin ng mina

Abung mineral sa Aklan.

Maraming mineral sa Aklan.

minuto--isang ika-60 ng isang oras.

Ro ulihing minuto sa basketball ro masyado ka importante sa mga manoghampang.

Ang huling minuto sa basketball ay napakahalaga sa mga manglalaro.

niyebe--nabuong tubig dahil sa matinding lamig.

Owa it niyebe iya sa Pilipinas.

Walang yelo rito sa Pilipinas.

oras--isa sa dalawampu't apat na hati ng buong isang araw, mula sa ikaanim ng umaga hanggang sa ikaanim na sumunod na umaga.

Sa doktor, ro oras hay sobra ka importante sa anang kabuhi.

Sa doktor, ang oras ay napakahalaga sa buhay niya.

orbita--ang landas ng mundo

Pilang oras baea ro sangka orbita o tiyog it kalibutan sa adlaw?

Ilang oras kaya ang isang landas ng orbeta  sa araw?

pagbutlak it adlaw—ang pagsikat ng araw

Pagbutlak it adlaw nagpahangeab it anwang si Tatay.

Pagsikat ng araw nagpakain si Tatay ng kalabaw.

pagtiyog it kalibutan—ang pag-ikot  ng daigdig

Sa pagtiyog it kalibutan gatiyog man ro buean.

Habang umiikot ang daigdig, umiikot din ang buwan.

pagtunod it adlaw--paglubog ng araw

Pagtunod it adlaw nagguwa ro mga bituon.

Paglubog ng araw lumabas ang mga bituin.

panahon--ang kundisyon ng kapalikiran

Magaeum makaron ro panahon sa Aklan.

Maulap ngayon ang panahon dito sa Aklan.

pasueohaton ro adlaw--ang pagsimula ng pagsikat ng araw

Madasig ro pagtukturuok it mga manok kon pasueohaton ro adlaw.

Madalas ang pagtilaok ang mga manok kung madaling araw.

patag—pantay na lupain

Bihira eang gaestar ro mga Ati sa patag.

Bihira lang ang mga katutubong Ati sa patag gaestar.

petsa--panahon; buong buwan, araw at taon ng anumang panahon.

Ano nga petsa pagkaon it ihapon it sang milyong piso si Gloria?

Ano ang petsa nang kumain ng isang milyong pisong hapunan si Gloria?

planeta--alin man sa talang lumiligid sa araw.

Owa eon sa listahan it planeta ro Pluto.

Wala na sa listahan ng planetang Pluto.

planeta--isang katawang pangkalawakan na umiikot sa araw.

Ro Pluto hay bukon eo't planeta.

Ang Pluto ay hindi planeta.

quasar--isa sa pinakamalayo at pinakamatandang bagay na nakita sa kalawakan.

Ang quasar hay mahayag.

Ang quasar ay maliwanag.
reservoir—imbakan ng tubig

Ilang tao na ang nahulog sa imbakan ng tubig?

Pilang bilog eon nga tawo ro nahueog sa reservoir?

saeuso—tubig-ulan na pumapasok sa loob ng bahay, karamihan dumadaan sa bintana.

Nabasa rang eambong bangod sa saeuso.

Nabasa ang baro ko dahil sa tubig-ulan na pumasok sa aming bahay.

salikaeum--ang paglubog ng araw

Nag-eueupad ro mga kuyapnit pag-abot it salikaeum.

Nagsiliparan ang mga paniki pagdating ng takipsilim.

sang dominggo--sa loob ng pitong araw

Sang dominggo ro amon nga bakasyon sa Boracay.

Isang linggo ang aming bakasyon sa Boracay.

sapa-sapa--maliit na ilug-ilugang kung panahon lamang ng tag-ulan matubig at kung tag-araw ay halos matuyuan

Katu igto kami gapaligos sa sapa-sapa it Ubos.

Noon doon kami naliligo sa look ng Ubos.

suba--likas ng daang-tubig na malaki kaysa sapa, tabang man o alat at umaagos patungong kababaan at tumutuloy sa dagat.

Nagapamunit kami ni Tatay it tilapia sa suba.

Nawiwingwit kami ni Tatay ng tilapia sa ilog.

satellite--isang katawang pangkalawakan na umiikot sa isang planeta.

Ro planeta it kalibutan hay may sambilog nga satellite, buean.

Ang planetang Mundo ay may isang buntala, buwan.

silak--sinag ng araw

Mahapdi ro silak it adlaw.

Mahapdi ang sinag ng araw.

suok-- bai, bahagi ng dagat na may makipot na bukana. May look din ang tubig ay tabang.

Sa suok kami nagabunit it pantat.

Sa saluysoy kami namimingwit ng hito.

tag-ilinit--ang panahon kung kailan paminsan-minsa lang umuulan

Gagililintak ro kaeanasan kon tag-ilinit.

Nabibitak ang palayan kung tag-araw.

tag-ueoean--ang panahon kung kailan madalas umuulan at bumabagyo, kung minsa may baha pang dala

Permi nga may baha kon tig-ueoean.

Laging may baha kung tag-ulan.

tab-ang—tubig na walang asin

Ro ginainum it mga tawo hay ro tubi nga tab-ang.

Ang iniinum ng mga tao ay tubig-tabang.

taeudtod it kabukiran—isang matangos na parti ng kabundukan

Sa taeudtod it kabukiran nagapanago ro mga rebelde.

Sa tagudtod ng mga bundok nagtatago ang mga rebelde.

taob--ang oras kung kailan lumalalim ang tubig

Kon taob ag may baha abu ro nagakaeumos.

Kung malaki ang tubig at may baha maraming nalulunod.

tangke--isang pisikal na structure na iniimbakan ng tubig at linalagyan ng isda upang lumaki.

Ginapabahoe ro sugpo sa tangke.

Ang sugpo ay pinapalaki sa palaisdaan.

temperature--antas ng singaw ng panahon alinsunod sa barometro

Kon sobra sa 37 centigrade ang temperatura it sangka tawo imaw hay may eagnat.

Kung higit sa 37 centigrade ang temperatura ng isang tao, ito ay may lagnat.

termometro--kasangkapang ginagamit sa pagsukat ng temperaturatura

Ro termometro ro ginagamit agod masayran kon may lagnat o owa’t  eagnat ro sangka tawo.

Ang termometro ang ginagamit upang malaman kung may sinat o kung wala ang isang tao

tinaipan—lugar kung saan natatanaw ang pagdidikit ang langit at ang dagat

Ham-at indi ko maabot ro tinaipan?

Bakit hindi ko marating ang abot-tanaw?

tropiko--alin man sa dalawang magkaagapay na pararelo sa latitud na globo tereste, ang isa ay mga 23 1/3^o ng Norte at ang isa ay mga 231/2^o ng Sur at ang ekwador ang pinakahanggahan ng sonang mainit

Ro Pilipinas hay sa tropiko.

Ang Pilipinas ay nasa tropik.

tubi--likidong sa di-dalisay na kalagayan nito ay bumubuo sa ulan, dagat, karagatan, lawa, ilog, atb.

Ano baea ro matabu sa mga tawo kon owa it tubi?

Ano kaya ang mangyayari sa mga tao kung walang tubig?

tubi-aeat--tubig na maalat

Mas maraming isda sa tubi-aeat ku sa tubi-tab-ang.

Mas maraming isda sa tubig alat kay sa tubig- tabang.

Tubitayam (brackishwater)—isang uri ng tubig na mas mababa ang alat kay sa alat ng dagat.

Abu nga tuway sa tubitayam.

Maraming tuway sa tubig-dagat.

tuktok--taluktok ng bundok o ng isang mataas na lupa.

Sa tuktok it Bukid Manduyog, Aklan makit-an ro kros.

Sa taluktok ng Bundok Manduyog, Aklan makikita ang kros.

tun-og--butil-butil na tubig na bumabasa sa mga dahon ng halaman kung gabi at kung umaga bago sumukat ang araw

Kon agahon may mga tun-og nga nagakabit-kabit sa dahon it saging.

Kung umaga may mga hamog na kumakabit-kabit sa dahon ng saging.

truadlaw--ang pinakamataas na punto ng araw sa kalangitan.

Sobra gid ro kainit kon truadlaw.

Napakainit kung katanghaliang tapat.

tueondan--dako nga mundo na kinatatanawan ng paglubog ng araw.

Gatunod ro adlaw sa tueondan.

Lumulubog ang araw sa kanluran.

tunganggab-i--oras ng kalagitnaan ng gabi o alas dose ng gabi.

Kon tungang gabii gaguwa ro aswang.

Kung hatinggabi lumalabas ang aswang.

uean—mga patak ng tubig na nanggagaling sa langit at mula sa nabubuong tubig sa atmospera

Ro uean ro ginahueat it mga mangunguma kon buean it tigtaeanum.

Ang ulan ang hinihintay ng mga mambubukid kung buwan ng pagtatanim.

ugsad--panahon kung saan ang buwan ay sa kabuuan.

Gaguwa kuno ro aswang kon ugsad.

Lumalabas daw ang aswang kung bilog ang buwan.

XV. Mga  Hampang Sa Aklan

agawan baboy--isang laro kung saan ang isang buhay na biik ay pinakawalan at ito ay dinadakip ng mga kasali sa laro. Kung sino ang makakahuli ng biik ay kanya na.

Si Lolo Empoy ro nakadakop ku urok nga ginbuhian sa hampang.

Si Lolo Empoy ang nakahuli ng biik na pinakawalan sa laro.

badminton--ito ay laro na ginagamitan ng raket at "bola" at may net sa gitna. Ang naglalaro ay pwedeng isahan o dalawahan.

Ang kalaban ko sa larong badminto ay si Pilma.

Rang kontra sa hampang nga badminton hay si Pilma.

bagoe--ito ay larong isahan ngunit pwedeng isa o higit pa ang naglalaro. Ang ginagamit sa laro ay kalahati ng bao ng niyog.

Kon owa it klase gahampang kami kang mga amigo it bagoe sa tunga it karsada.

Kung walang klase, naglalaro kami ng mga kaibigan ko  ng bagoe sa kalsada.

basketball--isang larong may 5 miyembro bawat grupo. Dalawang grup ang naglalaban at kung sino sa kanila ang mas maraming nashoot sa basket sa loob ng takdang oras ay siyang mananalo.

Malakas ang kupunang Alaska sa PBA.

Mabaskug ro kupunang Alaska sa PBA.

billiad--isang laro kung saan ginaganap sa rectangular na mesa kung saan ang isang bola ay tinatamaan ng cue upang pumasok sa bulsa.

Nakilaea ro mga Filipino bangod sa hampang nga billiard.

Nakilala ang mga Filipino dahil sa larong billiard.

bong—isang laro kung saan ang taya ay nagtatakip ng mata at ang mga kalalaro niya ay nagtatago. Ang taya ay maghahanap sa kanila at kapag nakita ay sinasabihan sila ng “bong”, at sabay takbo sa base. Ang unang mabong ay siya naman ang susunod na taya.

Nagpanago si John sa ibabaw it kape paghampang namon it bong.

Nagtago si John sa itaas ng kape nang kami ay naglaro ng takip-silip.

burdon—ito ay isang larong tinatanghal lamang sa paglalamay ng patay. Ang mga maglalaro ay nakatayo at naka-encircle, nakahawak ng kamay. Habang kumakanta ng Singsing Papanawa, ang bato o singsing ay ininilipat ng maglalaro sa kamay ng katabi niya. Ito naman ay binabantayan ng isang taya na nasa gitna ng mga maglalaro. Kapag nahawakan ng taya ang umiikot na bato, ang may hawak nito ay pinaparusahan. Karamihan siya ay tumutula ng luwa.

Sa hampang nga burdon nakilaea ni Mario si Celia.

Sa larong burdon nakilala ni Mario si Celia.

dama--larong gumagamit ng isang parisukat na tabla o kartong may guhit na parisukat na ginagalawan ng tiglalabindalawang piyon ng bawat panig na naglalabanan. Ang piyon o pitsa ay pinalalakad at pinasusulong upang makarating sa  huling lagayan ng piyon ng kalaban.

Ro hampang nga dama hay ginahampang it abong Pilipino.

Ang larong dama ay linalaro ng maraming Filipino.

domino--larong gumagamit ng 28 parihabang piraso ng kahoy, buto o garing na ang likod ay makinis at walang nakasulat, sa harap o pinakamukha ay may guhit ba siyang humahati rito. Ang dulong may katulad na bilang ng ukit ang siyang kakabitan hanggangsa magkatalo ang maglalaro.

Pilang bilog ro pwedeng makahampang it domino?

Ilang maglalaro ang naglalaro ng domino?

konggit--isang laro kung saan ang maglalaro ay linalagay ang lahat na bato sa dalawang palad na nakadikit at ang mga bato ay sabay-sabay na tinutos at sinasalo ng likod ng palad. Ang lahat na bato na nasalo ay magiging "may-ari" ng nagsasalo. Ang isang bato na hindi masalo ay tinatapik sa pinakamalapit na bato, at kung matamaan ito ay magiging "may-ari ng nagtos na mga bato. Inuulit ang pagpapatik ng dalawang bato hanggang maubos ang mga bato. Kapag hindi matamaan ang bato, hihinto na ang pagtatapik ng unang naglalaro. Ang susunod na maglalaro ay uulitin ang parehong paraan sa "pag-aari " ng natitirang mga bato. Kung sino ang may pinakamaraming bato ay siyang mananalo.

Owa eon it nagahampang it konggit makaron kon may belasyon.

Wala ng laglalaro ng konggit ngayon kapag may lamay.

linagsan--isang popular na laro ng mga bata kung saan ang isang manglalaro ay hinahabol ang kanyang kalaro.

Naglinagsan ro mga unga sa eskoylahan.

Naghabulan ang mga bata sa paaralan.

palo sebo--isang laro kung saan ang isang pirasong kawayan ay linalagyan ng sebo ng baboy at kung sino ang makakaakyat sa kawayang ito at makakuha ng nakakabit na ano manang nakatali sa dulo nito ay magiging kanya bilang premyo.

Masadya tan-awon ro hampang nga palo sebo.

Masaya panuurin ang larong palo sebo.

paper dance--ito ay isang laro kung saan ang mga kalaro ay tutungtong sa diyaryo kapag napahinto ang musika. Ang hindi makatungtong nang tama sa diyaryo ay aalis sa laro. Sa bawat matapos ang musika, tinitiklop ng kalahati ang diyaryo hangga't lumiit ito. At yong kapares na makakatungtong sa diyaryo hangga't kahuli-hulihan ay siyang mananalo.

Mas masadya ro hampang nga paper dance kon ro pares hay daeaga ag meron.

Mas masaya ang larong paper dance kung ang kapares ay dalaga at binata.

siki-siki--ang larong ito ay gumagamit ng dalawang putol ng kawayan o kahoy kung saan ang kawayan ay linalagyan ng apakan kung saan tumutungtong ang naglalaro at ginagamit ito sa paglalakad.

tinubigan--laro ng mga batang binubuo ng dalawang pangkat na tig-aapat, na naglalaro sa isang malaking parisukat na sa ginta ay may dalawang guhit na pahabang na tinatawag na bintol, pangitna at inuminanang huli. Bawat guhit ay may taya maliban sa huling pahalang at sa magkabilang panabi. Kapag nakaraan sa mga pahalang at patuto at nakakuha ng buhangin sa magkabilang sulok ng huling guhit na pahalang sa makalabas-pabalik ay panalo ang mga ito, ngunit pag nasalang ay sila naman ang taya.

Kon mahayag ro buean gahampang kami it tinubigan sa karsada.

Kapag maliwanag ang buwan naglalaro kami ng tinubigan sa kalsada.

tug-of-war--dalawang grupo ang naglalaro dito. Bawat grupo ay hinihila ang lubid na may tali sa gitna nito. Kapag ang tali ng kalaban ay makakaabot sa linya ng mas malakas kung humila, sila ang mananalo.

Naperde ro mga taga-Kalibo sa mga taga-Lezo sa hampang nga tug-of-war.

Natalo ang mga taga-Kalibo sa mga taga-Lezo sa larong tug-of-war.

XVI. Eabaw Sa Kinaadman

amaeanhig-- isang uri ng aswang na kahalintulad ng zombie. Ito raw ay takot sa tubig at sa araw. Hindi raw ito makakalakad ng zigzag.

Matuod baea ro amaeanhig?

Toto bang may amalanhig?

aswang--ito ay isang taong nag-aanyo ng hayop na kumakain ng tao at mga buhay na hayop.

Kon ugsad, abu nga aswang nga nagaguwa.

Kung bilog ang buwan, maraming aswang ang lumalabas.

babaylan--ang babaylan o baylan ay may dalawang kahulugan. 1. Ito ay isang lider ispiritwal ng isang tribu bago dumating ang mga Kastila sa Pilipinas. 2. Ito ay isang manggamot ng iba't-ibang sakit ng tao at nagiging tulay ng mga tao at ng mga ispirito.

Hasta makaron may babaylan pa sa Panay.

Hanggang ngayon mayroon pa ring babaylan sa Panay.

bakunawa--ito ay isang uring dragon na pinapaniwalaang lumulunok ng araw kung may eklipsi.

Gustong-gusto ko eon gid makakita it bakunawa.

Gustong-gusto ko nang makakita ng minokawa.

bueaeakaw--ito ay isang uri ng aswang na umaanyo ng iba't-ibang animal. Kung minsan,isang tao at kung minsan naman ay parang ibon na may kakayahang lumipad at maghasik ng sakit sa pamamagitan ng kanyang matutulis na tinik.

Ano baea ro matabo kakon kon masob-eang ko ro sangka bueaeakaw?

Ano kaya ang mangyayari sa akin kapag nakasalubong ko ang isang bulalakaw?

engkanto--isang ispiritong may kapangyarihang makagawa o makalikha ng mga kahima-himalang gawain, bagay o pangyayari.

Nagpati si Lola nga ro nagpatay sa anang apo hay sangka engknato.

Naniniwala si Lola na ang pumatay sa kanyang apo ay isang engkanto.

kapre--isang nilalang na tila higante na nananabako at ayon sa mga kuwentong bayan ay hatinggabi kung lumalabas at naninira ng mga bahay sa pamamagitan ng pagbuhat kung makagalit.

Ginhaboy it sangka higante ro sangka puno it mangga sa among barangay.

Tinapon ng higante ang isang punong mangga sa aming barangay.

duwende--isang maliit na matandang taong may mahabang balbas, at tumitira sa kweba.

May duwende kuno nga naga-estar sa bungsod.

May duwende raw na nakatira sa punso.

impakto—ito ay anak ng isang ina na tao at ng demonyong tatay; takot daw ito sa krus, tubig, asin, sikat ng araw at ng bendetadong tubig.

Nakakita ka eon it impakto?

Nakakita ka na ba ng impakto?

kataw--ito ay isang babaing ang kalahati ng katawan, mula sa baywang pababa, ay isda, may mahiwagang tinig at sa karagatan tumitira.

Matuod gid baea ro kataw?

Tuto ba talaga ang sirena?

manugkulam---isang taong may kapangyarihang magbigay ng sakit o magpagaling ng sakit ng isang tao sa pamamagitan ng pagtusok ng karayum sa isang manyika.

Kon matuod ro manugkulam dapat hay iligpit agod indi sanda makahalit sa mga tawo.

Kung tuto ang mangkukulam, dapat ito ay iligpit para hindi makakagawa ng problema sa mga mamamayan.

mariit--ito ay isang katawagan sa isang lugar na madalas nagkakaruon ng disgrasya ang sasakyan.

Madalas nagbabanggaan ang mga jeep sa Balete Drive kay ang tawag nito ay isang mariit na lugar.

Perming nagakaeabunggo ro mga jeep sa Balete Drive, imaw nga ginatawag ra nga mariit nga lugar.

mueto--ang kaluluwa ng isang taong namatay na nagpapakita sa mga tao.

Ang Lolo ko ay madals nakakakita ng multo sa aming bahay.

Rang Lolo hay perming nakakita it mueto sa among baeay

nuno sa bungsod--ito ay malilit na tao na kung tawagin ay duwende.

Mahaba kuno ro bungot ku mga nunu sa bungsod?

Mahahaba raw ang balbas ng mga nuno sa punso?

pamaskan--wala itong katumbas na salita sa Tagalog. Ito ay nangyayari kung ang isang tao ay dumaan na hindi nagsasabi ng "tabi-tabi, maagi ako/kami" sa isang punong kahoy kung saan nakatira ang mga engkanto. Ang taong napamaskan ay magkaramdam ng sakit. Upang matanggal ito ay pinapahiran ng sugma ng albolaryo upang matanggal ang mga nakabaon na pirapirasong kahoy, bote o bato. (from John Barrios)

Binutbutan ako ni Aling Eska bangod hapamaskan kuno ako sa mabahoe nga puno it narra.

Ginbutbutan ako ni Aling Eska dahil napamaskan daw ako sa malaking puno ng narra.

santermo --ito ay isang bolang-apoy na lumilipad kung gabi at pinapaniwalaang nagbabadya ng isang masamang pangyayari. Ito raw ay isang multo ng masamang tao at lumabas sa hukay dahil humihingi ng katawaran sa taong nagawan niya ng kasalanan.

Nakakita kuno si lolo it santermo igto sa eana.

Nakakita raw ang lolo ko ng santelmo doon sa bukirin.

sigbin--isang uri ng aswang nagiging aso.

Ano ro mayad nga panabang sa sigbin?

Ano ang mabuting pananggalang sa sigbin?

siyokoy--lalaking mukhang isda at naninirahan sa tubig.

May hakit-an akong siyokoy sa tv.

May nakita akong siyukoy sa tv.

tamawo--ito ay isang engkanto na kamukhang tao, ngunit wala itong kanal sa gitna ng ilong at mga bibig ng.

Sabi ni Dr. Leoncio Deriada, may nakita raw siyang tamawo sa Siyudad ng Dumaguete.

Hambae ni Dr. leoncio Deriada, may hakit-an kuno imaw nga tamawo sa Siyudad it Dumaguete.

taeangaw--ito ay isang uri ng insekto na mabaho at pinapaniwalaang nagpapahiwatig na may aswang sa paligid.

Mag-andam ka kon may mahagumhan ka nga taeangaw.

Mag-ingat ka kung may naamuyan kang taeangaw.

tayho--ito ay isang engkantong na parang kambing at makikita kung bilog ang buwan.

May nagapamasyar nga tayho sa amon nga barangay ku isaea nga gabii.

May namamasyal na tayho sa among nga barangay noong isang gabi.

tikbalang--ito ay isang laman-lupa na may kalahating tao at kalahating kabayo.

Gusto ko nga magsakay sa tikbalang.

Gusto kong sumakay sa tikbalang.

tiktik--ito ay isang uring aswang na parang ibon at ang tinig nito ay tik-tik-tik.

Kon madueom ro gabii mabatian ko ro tunog it Tik-tik.

Kung madilim ang gabi nakakarinig ako ng tinig ng Tik-tik.

tiyanak--ito ay isang uring aswang din na mukhang batang manyika ngunit pumapatay din ng tao.

Gusto ko gid makakita it tiyanak.

Gustong-gusto kong makakita ng tiyanak.

wak-wak--ito ay isang uring aswang na may anyong ibon at lumilipad. Madalas humahapon ito sa bubungan ng bahay lalo na kung may isang bata. Sa pamamakitan ng kanyang mahabang dila, tinutunton niya ang kanyang napakahabang dila at nasisipsip niya ang mga bituka ng isang tao. (aswang, a much-feared creature that can change its appearance and prey on both animals and people.)(From John Barrios)

Nahadlok gid ako sa wak-wak.

Takot na takot ako sa wak-wak.

XVII. Relasyon

1. Sa Dugo

amanggueang—ang tatay ng anak

Owa ako kakita kang amanggueang.

Hindi ko nakita ang Lolo ko.

apo--anak ng anak ng isang lolo o lola

Rang apo hay baye.

Ang apo ko ay babae.

apo sa tuhod--anak ng apo

Nahueog sa hagdan rang apo sa tuhod.

Nahulog sa hagdan ang apo ko sa tuhod.

igbata--relasyon ng isang tao sa mga kamag-anak

Kon pista eang kami gakita kang mga igbata.

Kung pista lang kami nagkikita ng mga kamag-anak ko.

igkampod--relasyon ng anak sa anak ng kapatid ng kanyang nanay

Ap-at rang mga igkampod.

Apat ang mga pinsan ko.

Igmanghod--kababatang kapatid, babae man o lalake

Raya rang mga igmanghod.

Ito ang mga kababata kong kapatid.

Kamagueangan--ang pinakamatandang kapatid

Ro among kamagueangan hay sa Aklan.

Ang pinakamatandang kapatid naming ay nasa Aklan.

kamanghuran--ang pinakabunsong kapatid

Paeatangis rang kamanghuran.

Iyakin ang bunso ko.

lola--ang nanay ng nanay o tatay ng isang anak

Rang lola hay sanggatos eon ra edad.

Ang lola ko ay isang daang taon na.

lolo--ang tatay ng nanay o tatay ng isang anak

Maswerte ro unga kon makita na ra lolo.

Maswerte ang anak kung makita niya ang lolo niya.

mag-ama--relasyon ng anak at ng kanyang ama

Gahampang ro mag-ama.

Naglalaro ang mag-ama.

mag-igbata--relasyon ng isang tao at ng kanyang kamag-anak sa tatay man o sa nanay

Masadya kon magkilita ro mag-igbata.

Masaya kung nagkita-kita ang magkamag-anak.

mag-ingkampod—relasyon ng dalawang anak ng magkakapatid

Pareho ro itsura ku mag-ingkampod.

Magkamukha ang magpinsan.

Maglolo--relasyon ng apo  at ng kanyang lolo

Nagabasketbol ro maglolo.

Nagbabasketbol ang maglolo.

maglola—relasyon ng apo at ng kanyang lola

Nagbaligya it suman ro maglola.

Nagtitinda ng suman ang maglola.

magmanghod—magkapatid; dalawang anak or higit pa na sa isang tatay at nanay.

Nagatuon ro magmanghod sa high school.

Nag-aaral ang magkapatid sa high school.

magnanay—mag-ina; relasyon ng anak at ng kanyang ina

Dungan mag-abot ro mag-ina.

Sabay dumating ang mag-ina.

magtatay—relasyon ng anak at ng kanyang ama

Ro magtatay hay nagbunit sa Maeara.

Ang magtatay ay nagbingwit sa Maeara.

manang—matandang kapatid na babae

Manang uli eon, aywi ro Saudi.

Manang, umuwi ka na, iwan mo ang Saudi.

manong—matandang kapatid na lalake

May asawa eon si manong.

May asawa na si kuya.

nanay—ina ng anak  o mga anak

Rang nanay hay gahulid kakon kon ako matueog.

Tinatabihan ako ng nanay ko pag ako ay natutulog.

panganay--pinakamatandang anak ng mag-asawa

Si Nong Pablo ro among panganay.

Si Nong Pablo  ang aming panganay.

Paryente--kamag-anak; nanggaling sa isang angkan.

Mahirap tanggihan ang paryente.

Malisod balibaran ro paryente.

tatay—ama ng tahanan

Pumanaw eon rang tatay.

Pumanaw na ang tatay ko.

unga—supling ng mag-asawa

Ap-at rang mga unga.

Apat ang mga anak ko.

 

2. Relasyon Dahil sa Kasal  At Iba Pa

 

asawa--ito ang legal na asawang babae o lalake

Rang asawa hay taga-Antique.

Ang asawa ko ay taga-Antique.

Bana—ang asawang lalaki

Ro bana ni Pilma hay si Melchor.

Ang asawa ni Pilma ay si Melchor.

bayaw--kapatid na lalake o babae ng asawa

Rang bayaw hay sa Mindanao.

Ang bayaw ko ay sa Mindanao.

bilas--kapatid na lalake ng asawa

Kon mabuot rang bilas, mabuot man rang unga.

Pag ang bilas ay mabait, mabait din ang anak ko.

hipag--kapatid na babae ng asawa

Owa katapos it pagtuon rang hipag.

Hindi nakapagtapos ng pag-aaral ang hipag ko.

kerida--ibang babae ng bana o asawang lalake

Ro kerida ni Pedro hay si Juana.

Ang kerida ni Pedro ay si Juana.

kerido—ibang lalake ng asawang babae.

Pilang bilog eon nga kerido ro nabaril it bana?

Ilang kerido na ang nabaril ng tunay na asawa?

magbalae--magulang o ama't ina ng asawa ng isang anak o magulang ng magulang

Long playing kon mag-istorya ro magbalae.

Long playing kung magkwentuhan ang magbalae.

mag-asawa--ito ay relasyon ng isang ama ng tahanan at ng kanyang maybahay

Owa pa  gatukturook ro mga manok kon magbangon ro mag-asawa.

Hindi pa nagtitilaok ang mga manok kung gumising  ang mag-asawa.

nobya--ito ang ang kasintahan na isang lalake.

Rang nobya hay tatlong beses sa sang adlaw kon magpangadi.

Ang nobya ko ay tatlong beses nagdarasal sa isang araw.

nobyo--ito ay ang kasintahan ng isang babae.

Ro nobyo ni Maria hay may daywa pang nobya.

Ang nobyo ni Maria ay may dalawa pang nobya.

 

3. Relasyon sa Trabaho

 

amo--ito ang may ari na lalake ng isang bahay o isang pagawaan.

Binigyan ako ng isang linggong bakasyon na aking amo.

Gintaw-an ako't sang dominggong bakasyon kang amo.

ama--ito ay babaeng may ari ng bahay o pagawaan.

Rang ama sa bahay hay si Petra Abusada.

Ang ama ko sa bahay ay si Petra Abusada.

kabulig--ito ang tao na namamasukan bilang katulong sa bahay o sa isang tindahan.

Abung Aklanon nga nagatrabaho nga kabulig sa Hong Kong.

Maraming Aklanon na nagtratrabaho bilang katulong sa Hong Kong.

kapatas--ito ang taong namamahala ng araw-araw na gawain

Rang tatay hay kapatas ku mga kaminero.

Ang tatay ko ay isang kapatas ng mga kaminero.

mag-igsuon--anak ng Ninong o Ninang

Si Gaspar hay igsuon ko bangod unga imaw kang Ninong.

Si Gaspar ay igsuon ko dahil anak siya ng Ninong ko.

magnobyo—dalawang taong nagmamahalan na hindi pa kasal.

Si Agnes ag si Berto hay magnobyo.

Si Agnes at si Berto ay mangkasintahan.

muchacha—tingnan ang kabulig

 

XV1. Katawagan sa mga Hayop

agak—ang matandang lalake na manok

Ginbueang ni Itsong ra anang agak nga manok.

Sinabong ni Itsong ang kanyang tandang na manok.

buto—anak ng ibon; pwede rin sa manok.

Nahueog ro buto it maya.

Nahulog ang buto ng maya.

dumaeaga—ang babaeng manok na malapit nang mangitlog

Matambok ro amon nga dumaeagang manok.

Mataba ang dumalaga naming manok.

isiw—anak ng manok

Ginkaon it eanggam ro isiw kang manok.

Kinain ng daga ang sisiw ng aking manok.

kapon—ano mang lalakeng hayop na kinuhaan ng itlong

Kinkapon ni Tatay ro among ayam.

Kinapon ni Tatay an gaming aso.

munga—ang babaeng matandang manok

Ginbaligya ni Tatay ro amon nga munga.

Bininta ni Tatay ang aming inaheng manok.

mus-an—ang inaheng manok

Napiste ro amon nga mus-an.

Napiste ang aming inaheng manok.

nayon—ang inaheng baboy

Tatlong dag-on eon ro among nayon.

Tatlong taon na an gaming inaheng baboy.

pangit—ang anak ng pusa

Pito ro pangit ku among kuring.

Pito ang anak ng aming pusa.

talin—ang anak ng manok na pwersahang pinapalayo ng kanyang nanay.

Tatlo ro amon nga talin.

Tatlo ang aming talin.

tiyo—anak ng kalabaw, aso, baka, kabayo, at kambing

Ro tiyo kang anwang hay napaki.

Ang anak ng kalabaw ko ay napilay.

torete—ang batang lalake ng kalabaw at baka

Sinungay it toro ro ay Lolo nga torete.

Sinuwag ng toro ang torete ni Lolo.

toro—ang matandang lalake na kalabaw, baka o kabayo.

Ang sungayan ro daywang torong anwang.

Nagsuwagan ang dalawang torong kalabaw.

XVII. Mga Iba't-Ibang Sakit ng Tao't Hayop

Sakit ng Tao

atake sa tagipusuon--ito ay nakakamatay na sakit dahil sa pagkamatay or pagkasira ng kalamnan ng puso dahil sa pagkawala ng suplay ng dugo sa puso.

Pilang tawo eon ro namatay bangod sa atake sa tagipusuon

Ilang tao na ang namatay dahil sa atake sa puso.

anemya--kakulangan ng dugo sa katawan;kulang sa pula ang dugo

Ro kinamatay kang estudyante hay anemya.

Ang ikinamatay ng estudyante ko ay anemya.

apendisitis--pamamaga ng apendiks

Eumopok ro apendisitis ni Alma.

Pumutok ang apendisitis ni Alma.

asma--sakit na ang dinaranas na paghihirap ay sa paghinga at matinding pag-ubo

Nakakaeaton ro asma.

Nakakahawa ang asma.

astigmatismo--ang paghihirap sa pagtingin sa malayo.

Bangod sa astigmatismo gasuksok ako it antipara.

Dahil sa astigmatismo gumagamit ako ng salamin sa mata.

arthritis--masakit na pamamaga ng kasukasuhan. Ito ay may apat na uri: inflamatory arthritis, degenerative joint disease, nonarticular reheumatism, at iba pang artritis. Ang dahilan daw nito ay ang pagtaas ng uric acid sa dugo at pagkakasira ng cartilage malapit sa kasukasuhan at ang hindi pagtutubo ng bagong buto malapit sa cartilage.

Masakit rang tuhod bangod sa arthritis.

Masakit ang tuhod ko dahil sa arthritis.

aru o ketong --ito ay isang sakit na dala ng bakterya na tinatawag na Mycobacterium leprae na unang inihayag ni G. Armauer Hansen noong 1874. Ang taong may sakit nito ay nasisira ang iba't-ibang parti ng katawan katulad ng kamay, ilong. Ang sakit na ito ay hindi nakakamatay.

Anong probinsiya sa Pilipinas nga may ospital sa mga may aru?

Ano bang probinsiya sa Pilipinas ang may ospital ng mga may ketong?

ean-ag---sakit sa balat na karaniwang tumutubo sa pagitan ng mga daliri ng paa, lalo na kapag ito ay laging namamasa-masa

Indi ako makatueog bangod gakatoe rang ean-ag

Hindi ako matulog dahil kumakati ang aking alipunga.

bayuok--isang nakakahawang sakit na namamaga ang leeg dahil sa viral infection ng salivary glands lalo na ang parotids  na madalas nangyayari sa mga bata. Ang virus na ito ay tinatawag na paramyxovirus. May bakuna na ngayon laban sa biki.

Tina ro ginabanyos ni Nanay sa akon nga bayuok.

Tina ang hinahaplos ng Nanay ko sa aking biki.

bali--baling buto

Pagkahueog ko sa hangdan hay nabali rang alima.

Nabali ang kamay ko nang mahulog ako sa hagdan.

beri-beri--isang uri ng pamamanas at ang dahilan nito ay kulang sa thiamine (Bitamina B1)

Behira na ngayon ang may beri-beri sa Pilipinas.

Berihira na ngayon ang may beri-beri sa Pilipinas.

brongkitis--karamdamang namamaga ang  mga tubo sa bagang pinagdaraanan ng hininga.

Kon indi eagi matapna ro brongkitis, basi mamatay ro may sakit kara.

Kung hindi kaagad maagapan ang brongkitis, ito ay makakamatay.

bukoe--ang pamamaga ng bahagi ng katawan dahil sa pagkakabundol sa matigas na bagay.

May bukol ro dahi ni Mario pagtueop ni Joseph kana.

May bukol ang noo ni Mario nang buntalin siya ni Joseph.

bulag --ang pagkawala ng paningin.

Ro manghod ni Ednalyn hay bulag halin tag unga pa imaw.

Ang kapatid ni Ednalyn hay bulag mula nang bata pa siya.

bungang-araw--ang pamumula at makati ng balat o pamamaga ng balat. Ito ay lumalabas karaniwan kung tag-araw.

Makatoe rang eawas bangod sa bungang-araw.

Makati ang katawan ko dahil sa bungang-araw.

bungoe--hindi makakarinig

Si Lola Juana hay bungoe eon.

Si Lola Juana ay bingi na.

buni--sakit sa balat na makati

Maeaw-ay ro buni ni Arlyn sa anang uyahon.

Pangit ang buni ni Arlyn na nasa mukha.

bungi--pilas o biyak ang nguso tulad ng karaniwang tawag sa taong gayon ang ayos mula sa pagkapanganak.

Kaeoeuoy man ro mga unga nga bungi.

Nakakaawa naman ang mga anak na bungi.

dyabetis--isang uri ng sakit kung saan mataas ang blood sugar dahil ang pancreas ay hindi na makagawa ng bastanteng insulin kaya ang asukal sa dugo ay hindi nasisipsip ng cells ng katawan. Ang mga simtomas nito ay palaging umiihi,nanghihina,  madalas na nauuhaw,o pagkakagutom.

Kon may dyabetis ro tawo hay posible nga mabulag imaw.

Kapag may diyabetis ang tao, malamang na mabulag siya.

eagnat--sakit na nakikilala sa pagkakaroon ng mataas na temperatur, bilis ng pulso, atb. na karaniwang sanhi ng impeksiyon ng anumang bahagi ng katawan.

Nagpalta si Babay sa anang klase bangod may eagnat imaw.

Absent si Babay sa kanyang klase dahil mayroon siyang lagnat.

encephalitis--ay isang sakit na pagmamaga ng utak sanhi sa viral inspection. Ang may sakit nito ay nagkakaroon ng lagnat, sakit ng ulo, pagsusuka, pagkakaantok at pagkamalimutin.

Perming gasakit ro ueo ni Baby Girl bangod sa encephalitis.

Laging sumasakit ang ulo ni Baby Girl dahil sa encephalitis.

goyter--paglaki ng leeg. Ito ay palatandaan ng kakulangan ng yodo sa katawan at karaniwan ay sa mga babae tumutubo

Rang bayaw hay may goiter.

Ang bayaw ko ay may goiter.

gueos--sakit sa balat na likha ng maliliit na kulisap na kung tawagin ay kagaw.

Tag unga pa ako hay permi ako nga may gueos.

Nang maliit pa ako ay lagi akong may galis.

heat stroke--isang nakakamatay na sakit dala ng labis na pagpapainit at pagkawala ng pagpapawis, matinding sakit sa ulo, mataas na lagnat, pagkatuyo ng balat, at kung malubha ay pagkatumba ng tao at makoma.  

Si  Prof. Juan de la Cruz hay namatay bangod sa heat stroke pa-agto nana sa sementeryo.

Si Prof. Juan de la Cruz ay namatay dahil sa heat stroke nang pumunta siya sa libingan.

hepatitis--ito ay pamamaga ng atay dahil sa inpeksiyon. Ang may sakit nito ay nakakaramdam ng lagnat, paglaki ng atay, at sakit sa tiya.

Rang kaibahan sa opisina hay may hepatitis.

Ang kasama ko sa opisina ay may hepatitis.

influenza--ito ay isang sakit kung saan ang tao ay may lagnat, at humihina ang buong katawan.

Kon Oktobre abung tawo ro may influeanza.

Kung Oktober maraming tao ang may influenza.

kanser--sakit na sumisira sa laman ng tao o sa alinmang bahagi ng katawang makapitan nito

Kon may kanser ring Nanay posible nga makakanser ka man.

Kung ang Nanay mo ay may kanser malamang magkaroon ka rin ng kanser.

kanser sa dugo O leukimiya--ito ay isang sakit kung saan ang puting dugo ay mas marami kaysa dugong pula.

Malisod kon may kanser sa dugo ring kapamilya.

Napakahirap kapag may kanser sa dugo ang kapamilya mo.

katarata—ang paglalabo ng lente ng mata. Isang dahilan nito ay ang sakit na diabetes o ang pagtaas ng asukal sa dugo.

Ang Lola ko ay nabulag bangod sa katarata .

Nabulag ang Lolo ko dahil sa paglalabo ng lente ng kanyang mata.

kolera--ito ay isang malobhang sakit ng maliit na bituka dahil sa bakteryang Vibrio cholerae kung saan ang tao ay laging nagtatae ng basa, nagsusuka,matinding pagkawala ng tubig sa katawan at pagka-ubos ng electrolytes katulad ng sodium, potassium, or chloride, na kailangan ng ating katawan.

Ku nataliwang dag-on hay may epidemya it kolera sa among probinsiya.

Noong nakaraang taon ay may epidemya ng kolera sa aming probinsiya.

kueogo--ito ay nakakahawang sakit sa balat ng tao na tumutubo sanhi ng proliperasyon o ang mabilis at paulit-ulit na pagsibol ng bagong bahagi nito na ang pinagmulan ay bayrus na tinatawag na human papillomavirus (HPV).

Ro duga it bunga it kasoy hay bueong sa kueogo.

Ang duga ng bunga ng kasoy ay gamut sa kulugo

kunyag --ito ay isang sakit kung saan ang tao ay nakakaramdam ng matinding ginaw at mataas ang lagnat.

Ginakunyag si Nanay bangod sa mataas ro anang eagnat.

Ningiki ang Nanay ko dahil mataas ang kanyang lagnat.

pagkakalason--ito ay isang sakit na sanhi ng pagkakalulod ng panis na pagkain o pagkakainom ng likidong nakakamatay tulad ng asido.

Nalason si Maria pagkaon nana it botete.

Nalason si Maria dahil nakakain siya ng botete.

leptospirosis--ito ay isang sakit na dala ng bakterya na spirochetes na dala sa ihi ng daga, aso, o pusa. Ang tinitera ng bakteryang ito ay ang atay at ang bato-bato.

Ginabaeawan ro mga unga magkutaw sa danaw ay basi maleptospirosis.

Binabawalan ang mga bata na magbasa sa danaw  at baka magkaleptospirosis.

malaria--Ang malarya ay isang dapo o parasito sa dugo. Ito rin ang tawag sa sakit na dulot nito. Ang malarya ay nakakamatay at nakakahawang uri ng sakit na dala ng lamok. May apat na uri ng malarya: Plasmodium falciparum, P. malariae, P. vivax at P. ovale.

Nahadlok ako mag-agto sa Mindoro bangod nahadlok ako sa malaria.

Takot akong pumunta sa Mindoro dahil takot ako sa kaliglig.

malipaton --ito ay isang uri ng sakit sa utak na madalas nararanasan ng mga matatanda dahil pagkawala o pagbawas ng kanilang cognitive functions tulad ng pag-alala, pangangatwiran, at pagplaplano.

Kinahangean nga mahaba ring pasensiya kon may kaibahan ka nga malipaton.

Kailangan mahaba ang pasensiya mo kapag may kasama kang may sakit na malimutin.

meningitis--ito ay isang uri ng sakit sa utak. Ang taong may sakit nito ay nakakaramdam ng lagnat, sakit sa ulo, at pananakit sa leeg o stiff neck.

Ro unga ni Mario hay may meningitis.

Ang anak ni Mario ay may meningitis.

migraine--ito ay isang sakit kung saan laging nararamdaman ng tao ang laging pagkakasakit ng kanyang ulo.

Bangod sa migraine permeng absent si Job sa anang obra.

Dahil sa migraine madalas na absent si Job sa kanyang trabaho.

nagapanuka--ito ay isang sakit kung saan ang tao ay nagsusuka dahil sa may nakain siyang lason o dahil sa allergy.

Pag-eaum ko hay ganabdos si JoAnn bangod permi imaw nga nagapanuka.

Akala ko ay naglelehi si JoAnn dahil lagi siyang nagsusuka.

nina—gasgas o sira ng balat.

Nanina ako kaina pag-eapak ko it basag nga bote.

Nasugatan ako kanina nang maapakan ko ang basag na bote.

pagkabulag--ito ay isang sakit kung saan ang mata ng tao ay nawalan ng lente at hindi na makakita.

Ro pagkabulag hay bukon it katapusan it kalibutan.

Ang pagkakabulag ay hindi katapusan ng mundo.

Parkinson's disease--ito ay isang sakit kung saan ang mga kamay ng tao ay paralisado at hindi mapigilan ang paggalaw.

Si Pablo hay may Parkinson’s disease.

Si Pablo ay may Parkinson’s disease.

paus--ito ay isang sakit kung saan ang boses ng tao ay indi normal dahil sa viral o bacterial inpeksiyon.

Ro amon nga kaeapit hay paus ra limog.

Ang kapitbahay namin ay paus ang boses.

Poliomyelitis--isang uri ng sakit kung saan ang "gray matter of the spinal cord" ay namamaga dahil sa polioviruses, isang uri ng parasito ng tao.

Nagakiang-kiang si Manuel bangod nagkasakit imaw it polio.

Nagakiang-kiang si Manuel dahil nagkasakit siya ng polio.

pulmonya--ito ay malubhang sakit dala ng bakteryal inpeksiyon at nagkakaruon ng dilaw o kulay dugo na plema.

Namatay si Prof.  Tony Baldomero bangod sa pulmonya.

Namatay si Prof. Tony Baldomero dahil sa pulmonya.

sakit sa ngipon—sakit ng ngipin dahil sa pagkakabulok na ngipin

Indi ako makatueog bangod masakit rang ngipon.

Hindi ako makatulog dahil masakit ang ngipin ko.

sip-on--karaniwang sakit na ang palatandaan ay pagkakaroon ng malabnaw na uhog, pananakit ng lalamunan, pagbabahin at pag-uubo.

Kon Nobembre  abung Pinoy ro nagakasakit it sip-on.

Kung Nobembre maraming Pinoy ang nagkakasakit sa sipon.

sipilis—ang sipilis ay sakit sa ari ng lalake o babae na dala ng bakterya na Treponema pallidum.

Kabuan ku mga pampam hay may sipilis.

Karamihan sa mga  pokpok na babae ay may sipilis.

stroke--ang pagkasira ng tisyu ng utak dahil sa pagkakapigil ng pagdaloy ng dugo dahil sa naputol ang ugat o nabara ang daluyan ng dugo.

Pilang libong tawo eon ro namatay bangod sa stroke?

Ilang libong tao na ang namatay dahil sa stroke?

tetanus—ito ay isang sakit na nakakamatay dahil sa bakterya na Clostridium tetani na nakikita sa lupa at sa mga hayop at sa bituka ng tao. Ang bakteryang ito ay tumutubo sa mga sugat na mula sa mga pako, at sa kagat ng mga insekto. Ang inaapektohan ng tetanus ay ang nervous system at ang mga laman ng tao.

Natetanus si Marianne pagkatapos nga matapakan nana ro tuktukon nga eansang.

Natetanus si Marianne pagkaraan na maapakan niya ang kalawanging pako.

sueaeob—ang makati at nakakahawang sakit na ito ay  dala ng bayrus na Varicella zoster.

Ro mga chimpanzees ag mga gorillas kuno  hay ginasueaeob man.

Ang mga chimpanzees at mga gorillas ay nagkakaroon din daw ng bulutong tubig.

tipdas –ang sakit na ito ay umaatake ng baga at dala ito ng bayrus na Paramyxovirus. Ang may sakit nito ay nagkakaroon ng lagnat, ubo, sinisipon, namumula ang mata at may butlig-butlig ang balat.

Indi makaguwa si Junior bangod may anang tipdas.

Hindi makakagawa si Junior dahil mayroon siyang tikdas.

tipos--ito ay malubhang nakakahawang sakit dahil sa inpeksiyon ng bakterya na Salmonella typhi kung saan ang may sakit ay napakataas ng lagnat.

Abung tawo nga namatay bangod sa tipos.

Maraming namatay dahil sa tipos.

tesis--isang malubhang sakit sa baga dahil sa bakteryal inpeksiyon katulad ng aspergillosis, histoplasmosis, at cryptococcoses. Ang bakterya ay kilala sa

tubercle bacillus or Mycobacterium tuberculosis. Bagamat napapagaling ang taong may tb kung iinum ng tamang gamot.

Ginatamad ro tawo nga may tisis.

Tinatamad ro tawo nga may tisis.

tumor--ang dikaraniwang pagtubo ng cell na wala namang silbe, ang tawag nito ay neoplasm. Ang tumor ay benign o malignant at nakamamatay kung hindi kaagad-agad makontrol.

May tumor kuno si Nanay.

May tumor daw si Nanay.

ubo--ito ay popular na tawag sa grupo ng sakit dahil sa inpeksiyon sa baga dahil sa sipon o influenza, brongkitis, pneumonia. tuberkulosis.

Pagkaraan ng sipon ko, inubo ako.

Pagkatapos kang sip-on, inubo ako.

uyapos--isang uri ng sakit o bukol na may nana at mata.

Kadamuan ro uyapos hay gatubo sa may hita.

Madalas ang pigsa ay tumutubo sa may hita.

XVIII. Katawagan Hanungod sa Sasakyan

bagahe--ang mga dala-dala ng pasahero.

Ro bagahe ni Nong Itsong hay sangka sakong bugas.

Ang bagahe ni Mang Itsong hay isang sakong bigas.

bangka--isang sakayang-tubig na yari sa kahoy na ginagamitan ng pangbugsay na gawa rin sa kahoy.

May karera it bangka sa Suba it Akean.

May paligsahan ng mga bangka sa Ilog Akean.

bapor--ito ay malaking sasakayang-tubig na de-motor.

Ro bapor nga sinakyan ko hay naghalin sa ginkasugtang oras.

Ang sinakyan kong bapor ay umalis sa takdang oras.

bus--ito ay isang pangpublikong sakayang-panglupa.

Mapiot ro karsada sa Manila bangod sa kaabu-abu nga bus.

Masikip ang lansangan ng Maynila dahil sa daming bus.

check in--ang pagpasok sa isang sasakyan.

Nag-check-in ako it alas dos it hapon kahapon.

Nag-check-in ako kahapon nang alas dos ng hapon.

eruplano--isang panghipapawid na sasakyan.

Ang eruplanong Air France ay busagsak sa Pacific Ocean.

Ro eruplanong Air France hay bumagsak sa Pacific Ocean.

eupad--paggalaw sa hangin sa tulong ng pakpak.

Eumopad ro eruplano it Air France.

Lumipad ang eruplanong Air France.

gasolina--isang uri ng likido na mula sa hydrocarbon na mula naman sa petrolyum.

Pagtaas it presyo it gasolina, nagtaeaas man ro mga baeak-eon.

Nang tumaas ang halaga ng gasolina, nagsitaasan din ang mga bilihin.

imigrasyon--ahensiya ng pamahalaan na may katungkulan sa paglabas or pagpasok ng sinuman sa bansa

Si Merriam Defensor-Santiago ro dati nga komisyuner it imigrasyon.

Si Gng. Merriam Defensor-Santiago ay dating komisyuner ng imigrasyon.

inspektor--isang taong nagsusuri kung ang bawat pasahero ay may kani-kanyang tiket.

Ro inspektor it Ceres Bus hay perming gasaka sa bus nga gaagi sa andang rota.

Ang inspeptor ng Ceres Bus ay laging umaakyat sa bus na dumaraan sa kanilang ruta.

kotse--isang uri ng sasakyang panglupa na karamihan ay pangpribado.

Nabunggo sa pader ro kotse ni Juan de la Cruz.

Nabangga sa pader ang kotse ni Juan de la Cruz.

lingkuran--isang upuan na may sandalan sa likod at may paa.

Abong sueat ro lingkuran it bus.

Maraming sulat sa upuan ng bus.

nabuhayan--nahuli sa takdang oras ng pag-alis.

Nabuhayan ro among pag-abot ay naeukpan it royda ro among sinakyang bus.

Naantala ang pagdating namin dahil naputukan ng gulong ang sinasakyan naming bus.

metro it taksi--isang instrumento na pumapatak kung magkano ang dapat babayaran.

Madasig dumaeagan ro metro sa sinakyan namong taksi.

Mabilis tumakbo ang metro ng sinakyan naming taksi.

pamasahe--ang bayad sa isang sasakyan

Tagpila ro pamasahe paagto it Manila?

Magkano ang pamasahe papuntang Maynila?

pasahero--taong sumasakay sa isang panpasaherong sasakyan.

Puno it pasahero ro bus nga nag-agto sa Boracay.

Puno ng pasahero ang bus na pumunta sa Boracay.

pasaporte--isang dokumento na nagpapahintulot sa isang tao na pumunta sa ibang bansa.

Ro sueat sa pasaporte it Pilipinas hay sa Filipino.

Ang sulat sa pasaporte ng Pilipinas ay nasa Filipino.

piloto--ang drayber ng eroplano o ng barko

Rang tatay hay piloto it barko.

Ang tatay ko ay piloto ng barko.

pundo--ang pagpigil ng pagtakbo ng ano mang sasakyan

Nagpundo ro bus pag-agi ku Presidente it Pilipinas.

Huminto ang bus nang dumaan ang Presidente ng Pilipinas.

reserbasyon—isang dokumento na nagpapatibay na ang isang pasahero ay may karapatang makasakay at makaupo sa isang sasakyan

Nagbuoe pa it reserbasyon si Pedro sa barko.

Kumuha pa ng reserbasyon si Pedro sa barko.

sa tuo--ang pagliko ng sasakyan sa kanan.

Lumiko sa tuo ro amon nga taksi.

Lumiko sa kanan ang aming taksi.

sa waea--ang pagliko ng sasakyan sa kaliwa

Mas abu nga saeakyan nga lumiso sa waea.

Mas maraming sasakyang lumikong pakaliwa.

taksi--isang kotse na pangpapasahero

Owa't taksi sa among banwa.

Walang taksi sa aming bayan.

terminal--ang lugar kung saan huminto at bumababa ang mga pasaherong

nanggagaling sa malalayong lugar.

Ku nakataliwang baha nga daea ni Bagyo Frank, abu nga tawo nga natueog sa terminal it bus.

Noong nakaraang baha na dulot ni Bagyo Frank, maraming tao ang natulog sa terminal ng bus.

tiket--ang resebu sa pagbayad sa isang serbisyo katulad ng pagsakay sa bus o barko.

Naduea rang tiket sa barko.

Nawala ang tiket ko sa barko.

tsuper--ang taong nagdadrayb ng sasakyan tulad ng bus.

Dilikano man ro trabaho it tsuper it bus.

Mapanganib din ang buhay ng isang tsuper ng bus.

visa--isang dokumento na nagpapahintulot na makalabas o makapasok ng isang ng bansa.

Sang buean bag-o ko mabuoe rang visa.

Isang buwan bago ko makuha ang aking visa.

XIX. Mga Katawagan sa Negosyo

abogado -- isang taong kumakatawan at nagtatanggol sa isang tao sa korte o nagbibigay ng legal na payo.

Si Atty de Misa ro abogado it among kampanya.

Si Atty. de Misa ang abogado ng aming kampanya.

accountant-- isang taong nagtatago, nagsusuri ng libro pinansiyal ng isang tao o kompanya.

Si Pedro hay nagatrabaho bilang accountant sa Company ABC.

Si Pedro ay nagtratrabaho bilang isang tagatuos ng Company ABC.

ahensiya—tanggapan na nagsusuplay ng mga empleyado sa ibang tanggapan o bahay na nangangailangan ng katulong

Ro ahensiya ro nagadumaea ku mga gwardya sa among opisina.

Ang ahensiya ang namamahala ng mga gwardiya sa aming opisina.

ahente—kinatawan ng isang bahay-kalakal

Ro ahente ro nagkombense kakon nga magbakae it insurance.

Ang ahente ang nagkombense sa akin upang bumili ako ng insurance.

baligya—paninda ng isang negosyante

Ro baligya namon hay mga prutas.

Ang paninda namin ay mga prutas.

bakae—ginagamit ito kung bumibili ng ibang bagay maliban sa bigas, tuba o gaas.

Nagbakae ako it eambong sa Kalibo.

Bumili ako ng baro sa Kalibo.

bangko—isang taguan ng salapi

Kaabuan ku mga bangko hay nagasara bangud sa pagkaputo.

Maraming bangko ang nagsasara dahil sa pagkakalugi.

barya—mga maliliit na halaga katulad na singko, piso.

Sa mga tindahan kinahangean gid nga may pundo nga barya agod madasig ro pagbaligya.

Sa mga tinda kailangang-kailangan ang may pundong barya para mabilis ang bintahan.

benta—ang mga paninda na nabili

Pila ro nabenta makarong adlaw?

Ilan ang nabenta ngayong araw?

bodega--isang lugar kung saan linalagay ang mga iba't-ibang paninda o kagamitan

Puno it saku-sakong prutas ro bodega.

Puno ng saku-sakong prutas ang bodega.

buwis--halagang binabayaran sa pamahalaan.

Kada-dag-on gabayad ako it buwis sa among eugta.

Taon-taon ako ay nagbabayad ng buwis sa aming lupa.

daeawat—ginagamit ang salitang ito kung bumibili ng bigas

Nagdaeawat kami it sang gantang nga bugas kaina.

Bumili kami kanina ng isang salop na bigas.

empleyado--kawani ng kampanya

Si Pedro hay empleyado it ABC Company.

Si Pedro hay empleyado it ABC Company.

gastos--Ang kabuuang halaga na ginamit sa isang panahon.

Rang gastos kada dominggo hay gaeain-eain.

Ang ginugugol ko bawat linggo ay hindi pare-pareho.

hayga it binakean--Ang kabuuang perang ginastos sa biniling bagay.

Pila tanan ro hayga ku imong binakean?

Magkano lahat ang halaga ng iyong binili?

industriya--Ang iba't-ibang pagawaan sa isang lugar.

Ano nga industriya ro makit-an sa Aklan?

Ano-anong pangkabuhayan ang makikita sa Aklan?

kahero--Ang empleyadong naatasang tumanggap ng bayad at nagtatago ng lahat ng binta.

Si Maria Dulce hay nagatrabaho nga sangka kahera sa sangka mega-mall.

Si Maria Dulce ay nagtratrabaho bilang isang kahera sa isang mega-mall.

kambiyo it kwarta--Ang katumbas ng halaga ng isang pera ng isang bansa sa pera ng ibang bansa.

Ro kambiyo it piso sa kada dolyar makarong adlaw hay P47.005.

Ang palitan ng piso sa bawat dolyar ngayong araw na ito ay P47.005.

kargada o bagahe—mga gamit o paninda

Nalistan si Pedro sa anang mga bagahe.

Nahirapan si Pedro sa kanyang mga bagahe.

kasosyo--kasama sa negosyo.

Rang kasosyo sa akong negosyo hay si Petra.

Ang kasosyo ko sa aking negosyo ay si Petra.

kasugtanan-isang kasunduan o pinagkayarian ng dalawa o mahigit pang mga tao.

Ro kasugtanan ni Pedro ag ni Petra hay mag-amot sanda it kapital sa andang segosyo.

Ang kasunduan nila Pedro at ni Petra ay mag-aambag sila sa kanilang puhunan.

kompanya--isang bahay kalakal.

Pilang bilog ro kompanya ni Misis Gonzales?

Ilang kompanya mayroon si Ginang Gonzales?

kredit kard--isang kard na pwedeng gamitin sa pamimili na walang perang binabayad.

Ang kredit kard ay malaking bagay sa mga negosyante.

Ro kredit kard hay mabahoe nga bagay sa mga negosyante.

kwarta--isang paper note o kayamanan ng isang tao.

Rang kwarta hay ginadiposito ko sa bangko.

Ang pera ko ay idiposito ko sa bangko.

libreta it bangko--isang talaan ng pera na binibigay ng bangko kung saan ang isang tao ay may perang diniposito.

Kinahangean gid nga taguon it mayad ro libreta it bangko.

Kailangang iangatan ang pagkakatago ng libreta de bangko.

lisensiya--isang pormal na pahintulot ng pamahalaan na makapagtinda ng isang kalakal.

Bag-o ka makaumpisa ku imong negosyo, kinahangean mo anay magbuoe it lisensya sa munisipyo.

Bago makapagtayo ka ng isang negosyo, kailangan mo munang kumuha ng lisensiya sa munisipyo.

manindahan--Pupunta sa palengke at mamimili ng mga paninda.

Sa Iloilo Supermarket ako gapanindahan it mga tinuea.

Sa Iloilo Supermarket ako namamalengke ng gulay.

manugdumaea--isang taong namamahala sa araw-araw na gawain ng isang negosyo.

Rang Lola ro dating mangugdumaea ku negosyo ni Lolo.

Ang Lola ko ang dating tagapagpaganap ng negosyo ni Lolo.

manugpakyaw--bumibinli ng maramihan

Makabarato ro mga manugpakyaw kon sanda magbakae.

Nakakamura ang mamamakyaw kung sila ay bumibili.

money order--perang ipinadadala sa koreo na parang tseke at pinapalitan sa post office.

Mabuhay mag-abot ro money order nga ginpadaea kakon.

Ang bagal ng pagdating ng money order na pinadala sa akin.

negosyo--ano mang gawaing pinagkakakitaan ng ikinabubuhay

Gabaligya it manok ro negosyo ni Tatay.

Nagtitinda ng manok ang hanapbuhay ni tatay.

obrero--mga taong nagtratrabaho sa isang tanggapan o pagawaan

Si Pedro hay sangka obrero it pabrika it sapatos.

Si Pedro ay manggagawa ng isang pagawaan ng sapatos.

opisina--ito ay isang tanggapan kung saan ginagawa ang mga trabaho.

Maeamig ro among opisina.

Ang opisina namin ay malamig.

pabrika--isang lugar kung saan ginagawa ng maramihan ang isa or maigit pang produkto.

Ro pagbrika it sapatos hay makit-an sa Marikina.

Ang pabrika ng sapatos ay matatagpuan sa Marikina.

pakyaw--pagbibili ng maramihan

May diswento ka kon magkabae it pakyaw.

May diskwento ka kapag bumili ng pakyaw.

palibot-sueat (memorandum)--ito ay isang uri ng patalastas ng isang tanggapan sa mga empleyado.

Ang palibot-sueat ni Ginuong Cruz hay hanungod sa pag-uli it alas kwatro y medya.

Ang palibot-sulat ni Mr. Cruz ay tungkol sa pag-uwi ng alas kwatro y medya.

presyo--halaga ng isang tinitinda.

Ro presyo it bugas makaron hay mga P35.00 kada kilo.

Ang presyo ng bigas ngayon ay umaabot ng P35.00 bawat kilo.

produksiyon--ani ng pagsasaka o anumang nayari

Ro produksiyon ku among baranghay hay mga paeay ag butong.

Ang produksiyon ng aming barangay ay bigas at kawayan.

representatante--kinatawan ng isang tanggapan.

Ro representante ku among opisina hay si Mr. Arnold Martinez.

Ang kinatawan ng aming opisina ay si Ginuong Arnold Martinez.

resibo--ito ay isang katibayan na binibigay ng nagtitinda sa bumibili.

Indi mo gid pagdueaon ring resibo agod mauli mo ro ginbakae mo kon may guba.

Huwag na huwag mong iwala ang iyong resibo para maisauli mo ang binili mo kapag ito ay may sira.

manugbakae--mga taong namimili ng mga kalakal

Kaabuan nga manugbakae sa mall hay mga estudyante.

Karamihang bumibili sa mall ay mga estudyante.

sampol--ito ay halimbawa ng isang paninda at binigay na libre sa mga mamimili

Sa mega-mall hay abu nga sampol nga ginatao ku kaeain-eain nga produkto.

Sa mega-mall maraming sampol ang binibigay ng iba’t-ibang produkto.

tag-ana-- Isang taong nagmamay-ari ng isang tindahan o kompanya.

Ro tag-ana it SM Shoemart hay si Sy.

Ang may-ari ng SM Shoemart ay si Sy.

tangway—ginagamit ito kapag bumibili ng tuba o gaas.

Ako permi ro ginapatangway it tuba sa anday Nay Pilay.

Ako palagi ang pinapabili ng tuba kina Nay Pilay.

tindahan--isang lugar kung saan tinitinda ang iba't-ibang paninda.

Kaabuan mahigku ro mga tindahan sa atong nasyon.

Marumi ang karamihang palengke sa ating bansa.

tingi--Ang pagbibinta ng unti-unti at sa mababang halaga.

Makabagae it tingi nga gas sa sari-sari store.

Makakabili ng tinging gaas sa sari-sari store.

tseke--Isang order sa bangko upang bayaran ang nakasaad na hagala mula sa depositong pera.

Tumalbog ro tseke nga gin-isyu ni Pedro kay Juan bangod owa't pundo.

Tumalbog ang tseke na inisyu ni Pedro kay Juan dahil walang pundo.

tubo--Ang dagdag sa puhunan pagkatapos mabawas ang lahat na gastos.

Rang tubo sa pagbaligya it bugas hay sang libong peso.

Ang tubo ng pagbibinta ng bigas ay isang libong peso.

mag-import--Bumili ng paninda sa ibang bansa at dinala sa sariling bayan.

Ro mga Pilipinong negosyante hay gabakae it bugas sa Vietnam agod ibaligya sa Pilipinas.

Ang mga negosyanteng Pilipino ay umaangkat ng bigas sa Vietnam upang ibenta sa Pilipinas.

utang—Kwartang hiniram na hindi pa nababayaran.

Si Pedro hay may utang kakon nga sang libong peso.

Si Pedro ay may utang sa akin ng isang libong peso.

welga--Ang pag-aaklas ng mga kawani o empleyado ng isang kompanya.

Ro mga empleyado it ABC Company hay nagwelga bangod sa manabang suweldo.

Ang mga kawani ng ABC Company ay nag-aklas dahil sa mababang sahod.

XX. Katawagan sa Kwarta\Katawagan sa Pera

 

bakod--singko sentimos (P0.05 centavos)

Ano eon ro mabakae it bakod  makaron?

Ano na ang mabili ng limang sentimos ngayon?

baynte piso—dalawang sampung pisos (P20.00)

Ang presyo ng monay ay baynte pesos.

Ang presyo ng monay (isang uri ng tinapay) ay baynte pesos.

daywang gatos pesos--dalawang daang piso (P200.00)

Kon may daywang gatos ka, napueo eon nga pantalon ring mabakae sa ukay-ukay.

Kung may dalawang daang piso ka, sampung pantalon na ang mabili mo sa ukay-ukay.

daywang piso--dalawang piso (P2.00)

Ro kende makaron hay daywang pesos eon kada bilog.

Ang isang kende ngayon ay nagkakahalaga na ng dalawang piso.

dyes sentimos--sampung sentimos (P0.10

Owa eon it nagapueot it dyes sentimos makaron.

Wala ng pumupulot ng sampung sentimos ngayon.

kahati--baynte sentimos (P0.20)

Owa eon it baynte sentimos makaron nga bilog.

Owa eon it baynte sentimos na bilog ngayon.

kinse pesos—sampu at limang pesos (P15.00)

Kinse pisos ro ginbaeon ko sa eskuylahan kaina.

Kinse pesos ang baon ko kanina sa paaralan.

kwartilya--ikaapat na bahagi ng sentimo (1/4 centavo)

Hibaygan ka siguro kon hambaeon mo nga ro presyo it kende hay kwartilya.

Pagtatawanan ka maharil kapag sinabi mong ang halaga ng kende ay ikaapat na bahagi ng sentimo.

limang gatos pesos--limang daan peso(P500.00)

Kon maeapit eon lang ro eleksiyon hay abu ro peke nga limang gatos.

Kung malapit na lang ang halalan ay maraming lumalabas na limang daang peso.

mirabilis--kalahating sentimo(P0.050)

Owa eon kaeubot ro mga unga ku ginahambae nga mirabilis.

Hindi na alam ng mga kabataan ang salitang mirabilis.

napueong pesos--sampung piso

Ano ring mabakae king napueong pisos?

Ano ang mabibili mo sa iyong sampung peso?

pesetas--20 sentimos  (P0.20)

Ham-an baea owa it bilog nga pesetas makaron?

Bakit kaya walang 20 sentimos na bilog ngayon?

pesos—isang daang sentimos

Hin-uno eon man baea nga may pamasahe nga piso?

Kailan kaya muling magkaroon ng pamasaheng peso?

saeapi--singkwenta sentimos (P0.50)

May napueot ako nga saeapi kaina.

May napulot akong limang sentimos kanina.

sanggatos pesos--isang daang piso (P100.00)

Gintaw-an ako it sanggatos pisos kang Ninong.

Binigyan ako ng isang daang peso ng Ninong ko.

sangkwarta--isang sentimo (P0.01)

Ro ginapabaeon kakon ni Tatay kato hay sangkwarta.

Ang pinapabaon sa akin ng tatay ko noon ay isang sentimo.

sanglibong pesos--isang libong piso (P1,000.00)

Kon amat eang ako makabuyot it sang libong pisos.

Bihira eang ako makahawak ng sanglibong pesos.

sikap-at--labingdalawa at kalahating sentimos (P0.12 1/2)

Sikap-at ro presyo ro sangkiwa nga baboy.

Labingdalawa at kalahating sentimos ang halaga ng isang hiwa ng karneng baboy.

sikwaeo--anim na sentimos (P0.06)

Sigwaeo ro bayad it mansasas tag unga pa ako.

Anim na sentimo ang bayad ng mansanas noong bata pa ako..

singkwenta pesos--singkwinta pesos (P50.00)

Singkwenta pisos ro bayad sa sine.

Singkwenta pesos ang bayad ng sine.

XXI. Mga Katutubong Pagkain Sa Aklan

ampaw---isang kakanin na gawa mula sa pinatuyong kanin at linuluto sa kumukulong pulang asukal.

Ro ampaw hay primero nga produkto it Lezo, Aklan.

Ang ampaw ay primerong produkto ng Lezo, Aklan.

buroe—ito ay isang salad na ang pangunahing ingredient ay ang dikya.

Gaeaway-eaway ako kon makita ko ro salad nga buroe sa lamesa.

Laglalaway ako kapag nakita ko ang salad na dikya.

binakoe—isang popular na  pagkain na linuluto sa loob ng kawayan sa ibabaw ng nagliliyab na uling.

Ro baligya ni Nanay sa tindahan hay binakoe.

Ang binibinta ni Nanay ay binakoe.

inuburan—ito ay isang popular na pagkain sa Aklan kung saan ang manok ay linuluto na may kasamang gata ng niyog at ubad (pith) na saging.

Kon mag-uli ako sa Aklan hay nagapaeaha ako it inubaran nga manok.

Kung umuuwi ako sa Aklan ay nagpapaluto ako ng inubarang manok.

biko—ito ay isang kakain na malagkit na bigas at linuluto sa gata ng niyog. Kapag luto na hinahalo ito sa kumukulong asukal na pula at hinahalo hanggang matuyo. Kapag tuyo na, luto na ito at pwede nang kainin.

Kon Piyesta it Patay, kaabuan nga ginaeaha sa Aklan hay biko.

Kung undas, karamihang linuluto sa Aklan ay biko.

tinumkan—isang pagkain na kahalo ang laman ng kalangka o ipon na binalot sa dahon ng gabi at linuluto sa gata ng niyog.

Gina-usoy ko gid ro tinumkan kon maka-uli ako sa Aklan.

Hinahanap-hanap ko ang tinumkan sa tuwing umuuwi ako sa Aklan.

XXII. Laki at Distansiya

abo--mga bagay-bagay na walang eksaktong bilang.

Abo ro tawo sa mall.

Maraming tao sa mall.

dagaya—kasing kahulugan ng abo. Malaking bilang

Dagaya ro tawo sa simbahan.

Maraming tao sa simbahan.

dangaw--isang uri ng pagsusukat ng isang bagay na ang haba ay mula sa dulo ng hinlalaki at ng dulo ng pinakamahabang daliri.

Sang dangaw ro listahan ku utang ni Pedro.

Isang dangkal ang haba ng utang ni Pedro.

dupa--isang uri ng pagsusukat kung saan ginagamit ang haba ng dalawang braso na nakadipa.

Sang dupa nga eangit ro gintao kakon kang amo.

Isang dipang langit ang binigay sa akin ng amo ko.

kilometro--isang uri ng pagsusukat na ang haba ay isang libong metro.

Sang kilometro rang binagtas kahapon.

Isang kilometro ang linakad ko kahapon.

kilowatt--isang uri ng pagsusukat ng kuryente, na may isang libong watt.

Ro kunsumo namon nga kuryente hay 100 kilowatt sa sangka buean.

Ang kunsumo naming kuryente ay isang daang kilowatt sa isang buwan.

kueang--kulang sa kinakailangan.

Kueang ro tinapay nga kinaon ko kahapon.

Kulang ang tinapay na kinain ko kahapon.

mabahoe--bagay na malaki

Mabahoe ro bukoe sang ueo.

Malaki ang bukol sa ulo ko.

maeapad--bagay o lugar na malapad.

Maeapad ro baligyaan it ukay-ukay sa plasa.

Malapad ang lugar na tinitindahan ng ukay-ukay sa plasa.

maeapit--maikli o malapit na distansiya

Maeapit eang ro lamesa sa kusina.

Malapit lang ang lamesa sa kusina.

maeayo--may kalayuan ang distansiya

Ano ro mas maeayo, Manila o ro buean?

Alin ang mas malayo, Maynila o ang buwan?

mahaba--mas mahaba kaysa karaniwang sukat

Mahaba ro buhok ni Sean Marie.

Mahaba ang buhok ni Sean Marie.

maisot--mas maliit kay sa karaniwang sukat, bilang o laki.

Maisot ro pwertahan paagto sa eangit.

Maliit ang pinto patungong langit.

makitid--hindi maluwang

Makitid ro daean paagto sa busay.

Makitid ang daan patungong busay.

manubo--mababa kay sa karaniwang taas o tangkad. Hindi mataas.

Manubo ro nota ku kanta ni Juan de la Cruz.

Mababa ang nota ng kanta ni Juan de la Cruz.

mataas--Ang tangkad ng isang bagay o ang pinakatuktok ng isang bagay o tao.

Si Pedro hay mataas nga tawo.

Si Pedro ay matangkad na tao.

sangkiri—kakaunti ang numero; hindi marami

Sangkiri ro istudyante sa College of Fisheries.

Kakaunti ang mga estudyante sa College of Fisheries.

pye--isang uri ng pagkuha ng kahabaan ng isang bagay na kasing haba ng 1/3 na yarda o 12 inches.

Ro saya ni Petra hay tatlong pye.

Ang saya ni Petra ay tatlong pye.

yarda --katumbas ng 0.9144 metro.

Tatlong yarda ro haba it kappa ni Korina Sanchez.

Tatlong yarda ang haba ng kappa ni Korina Sanchez.

XXIII. . Mga Tudlo

eumabaw--ang daliri sa gitna at ang pinakamahaba sa lahat na daliri ng kamay

Naeukpan it rebentador ro eumabaw nga tudlo ni Arnold.

Naputukan ng rebentador ang gitnang daliri ni Arnold.

inogturo--ang pangalawang daliri mula sa hinlalaki at madalas ginagamit sa pagtuturo.

May nina ro inogturo ni Maria.

May sugat ang hintuturo ni Maria.

kumaeagko--ang pinakamalaking daliri

Putoe ro kumaeagko ni Pedro.

Putol ang hinlalaki ni Pedro.

kumaiyaw--ang pang-apat na daliri mula hinlalaki at madalas linalagyan ng singsing

Ro singsing ni Pilma hay ginasuksok ni Melchor.

Ang singsing ni Pilma hay sinusuot ni Melchor.

kumaingking--ang pinakamaliit na daliri ng kamay

Napaso sa sigarilyo ro kumaingking ni Marianne.

Napaso ng sigarilyo ang hinliliit ni Marianne.

siping --ang ekstrang daliri na kung minsan ay tumutubo sa hinlalaki

Maswerte kuno ro mga tawong may siping.

Maswete daw ang mga taong may singit.

tudlo--bahagi ng kamay na binubuo ng mga sumusunod: hinlalaki, hintuturo,gitnang daliri, palasingsingan, hinliliit

Mahumok ro mga tudlo it mga daeaga.

Malalambot ang mga daliri ng mga dalaga.

XXIV. Kaeain-eain nga Lasa

maaeat--maraming asin

Ro asin hay maaeat.

Ang asin ay maalat.

maaslum--lasa ng suka

Ro simuyaw hay maaslum.

Ang kalamansi ay maasim.

matam-is--kasalungat ng asim; lasa ng asukal

Ro dugos hay matam-is.

Ang pulot-pukyutan ay matamis.

mapait--lasang apdo

Ro apdo hay mapait.

Ang apdo ay mapait.

maapeod--lasa ng prutas na hilaw

Ro hilaw nga suwa hay maapeod.

Ang hilaw na pomelo ay mapakla.

mahaeang--lasa ng sili

Ro katumbae hay mahaeang.

Ang sili ay mahanghang.

XXV. Pagkakilaea\Pagkakakilala

aeabuton--ito ang isang taong hindi malaman kung kailan magagalit o pabigla-bigla kung magalit

Aeabuton gid ro mga baye.

Matampuhin talaga ang mga babae.

agihis—isang bakla o isang lalakeng kumikilos na parang babae.

Si Mario hay agihis.

Si Mario ay bakla.

bantog--isang taong kilalang-kilala sa lugar at may nagawang kabutihan sa kapwa-tao o sa kapaligiran

Si Jose Rizal hay bantog sa bilog nga kalibutan.

Si Jose Rizal ay kilalang-kilala sa buong mundo.

bugaeon--isang taong laging nagmamayabang

Owa't gapati sa tawong bugaeon.

Walang naniniwala sa taong mayabang.

but-anan--isang taong matulungin at hindi nagsisimula ng gulo

Ro ungang but-anan palangga gid it anang magueang.

Ang batang mabait ay mahal na mahal ng kanyang magulang.

diosnanon--isang taong madalas nagsisimba o takot sa Dios

Si San Juan ay diosnanon nga tawo.

Si San Juan ay banal na tao.

dungganon--isang taong marangal at ninirespito ng kapwa

Saludo gid ako sa tawong dungganon.

Hangang-hanga ako sa marangal na tao.

gwapa--isang babaeng kaakit-akit

Si Gloria Diaz hay gwapa.

Si Gloria Diaz ay maganda.

hamili--isang taong maka-diyos

Ro hamili nga tawo hay diosnanan.

Ang banal na tao ay maka-diyos.

hanginon--isang taong laging nagmamayabang

May mga tawong hanginon.

May mga taong mahangin.

hari-anon--isang ugali ng tao na walang ginagawa kundi mag-utos at mag-utos, at nagagalit kung hindi nasusunod ang gusto

Sangkiri ro amigo ku tawong hari-anon.

Kakaunti ang kaibigan ng taong mukhang hari.

hakug--isang taong gustong angkinin kahit hindi sa kanya

Indi masaligan ro tawong hakug.

Hindi masandigan ang taong sakim.

kaueogot--ugali ng isang taong nakakawalang gana

Kaueogot rang boss.

Nakakasuklam ang boss ko.

loko--isang taong gumagalaw o gumagawa ng isang bagay na hindi sumusunod sa alintuntunin

Ro tawong loko hay basaguliro.

Ang taong loko ay basag-ulo.

maabi-abihon--ito ang klase ng isang tao na matulungin at kaaya-aya sa kapwa

Paborito ko gid ro tawong maabi-abihon.

Paborito ko ang taong mabait.

maambong--ito ang isang taong mayumi ang mukha.

Si Ate hay maambong.

Si Ate ay maganda.

mabahoe ra easug—isang taong matapang

Mabahoe ra easug ni Datu Kalantiaw.

Malaki ang bayag ni Datu Kalantiaw.

mabuot--ito ang isang klaseng tao na matulungin at hindi basaguliro

Mabuot rang manghod.

Mabait ang kababata kong kapatid.

madaya--ito ang klaseng tao na nagmamalabis at ginagawa niya ito ng palihim

Kaabuan sa mga negosyante hay madaya.

Karamihan sa mga negosyante ay madaya.

maaeam--ito ang isang klaseng tao na mahusay mangatwiran at gumagawa ng paaran na hindi gumagamit ng labis na material

Kon masiog si Bonifacio, maaeam si Rizal.

Kung matapang si Bonifacio, matalino si Rizal.

maeupigon--ito ang isang klaseng taong laging nagsasamantala at gumagamit ng dahas upang makamtan ang ibig niya.

Owa gabuhay ro tawong maeupigon.

Hindi tumatagal ang manlulupig.

maeuib--isang taong nagtatagu ng galit at gagawa ng masama sa isang taong tinuturing na kaibigan

Ro maeuib nga asawa owa't kalipayan.

Ang babaeng salawahan ay walang kasiyahan.

maeuya--ito ang isang taong mahina kung kumilos

Maeuya eon rang lola.

Mahina na ang lola ko.

mahipuson--ito ang isang taong hindi palasalita ngunit nagmamasid ng maigi

Mag-andam sa tawong mahipuson.

Mag-ingat sa taong tahimik.

maimon--ito ang isang klaseng taong laging nag-iisip na ang kanyang mahal ay liniligawan o nagmamahal ng iba

Maimon rang nobya.

Selosa ang aking nobya.

owa’t huya--ito ang isang taong hindi sumusunod sa mabuting asal.

Kaueogot ro tawong owa't huya.

Nakakainis ang taong walang hiya.

owa’t tinindugan--ito ang isang klaseng taong walang paninindigan sa kanyang mga sinabi

Ro presidente ku amon nga asusasiyon ay owa't panindugan.

Ang pangulo ng samahan namin ay walang paninindigan.

paeahilong--ito ang isang taong laging naglalasing

Ro bana ni Maria hay paeahilong.

Ang asawa ni Maria ay lasinggero.

paeatukib--ito ang klaseng tao na mahilig maghanap ng paaralan upang malaman kung ano ang sagot sa isang problema

Si Tomas Edison hay paeatukip nga tawo.

Si Tomas Edison ay matuklasing tao.

purilon--ito ang isang taong laging nagsasabi ng hindi tutuo, o nagkukunwari lang.

Purilon gid rang amo.

Sinungaling ang amo ko.

puti’t itlog--ito ay isang taong laging takot sa ano mang laban

Si Pedro hay puti't itlog.

Maputi ang bayag ni Pedro.

putli--ito ang isang taong hindi gumagawa ng kasalanan sa kapwa.

Sa Sta. Maria hay putli nga nanay.

Si Sta. Maria ay banal na ina.

rayna-raynahon--ito ang ugali ng isang anak na babae na hindi tumutulong sa gawain sa bahay.

Si Inday hay rayna-raynahong tawo.

Si Inday ay parang reyna.

relihiyuso--ito ang isang taong malapit sa diyos, laging nagsisimba o nanalangin.

Mga mabuot ro mga relihiyusong tawo.

Mababait ang mga relihiyosong tao.

saeawayon--ito ang isang taong laging nagbabasag-ulo, o kusang gumagawa ng kabalastugan

Kaabuan sa mga unga hay saeawayon.

Karamihan sa mga bata ay gigolo.

tae-as –ito ay isang taong binabaliwala ang buhay o gawain.

Owa gaasinso ro tae-as nga tawo.

Hindi umaasinso ang iresponsibol na tao.

traidor--isang taong gumagawa ng kasamaan sa tinuturing na kaibigan

Indi mag-amigo sa traidor nga tawo.

Huwag makipagkaibigan sa isang taong traidor.

paeawarang---. Isang taong palaging umaalis ng tahanan ng wala namang napupuntahan.

Ang kapatid kung bunso ay paeawarang.

Ang kapatid kong bunso ay palaboy-laboy.

waslik-puder --ugali ng isang opisyal ng pamahalaan na ginagamit ang pwesto upang mag-abusar.

Si Meyor Cruz hay paeawaslik-puder.

Si Meyor Cruz ay puderuso.

XXVI. Mga Buwan

Enero --Ang kauna-unahang buwan ng taon.

Abung piyesta sa Pilipinas kon Enero.

Kay raming piyesta sa Pilipinas kung Enero

Pebrero --Pangalawang buan ng taon.

Ro buean it Pebrero hay buean it mga katipusuon.

Ang buwan ng Pebrero ay buwan ng mga puso.

Marso --Pangatlong buean ng taon.

Tag-ilinit sa Pilipinas kon buean it Marso.

Tag-init sa Pilipinas kung buean ng Marso.

Abril --Ang pang-apat na buwan ng taon.

Kon amat eang may bagyo kon buean it Abril.

Bihira lang magkaroon ng bagyo kung buwan ng Abril.

Mayo --ang panglimang buwan ng taon.

May Santakrusan kon buean it Mayo.

May Santakrusan kung buwan ng Mayo.

Hunyo --ang pang-anim na buwan ng taon.

Umpisa it pagsueod it klase kon buean it Hunyo.

Simula ng pasukan ng klase kung buwan ng Hunyo.

Hulyo --Ang pangpito na buwan ng taon.

Ro mga mabaskug nga bagyo ro nagaagi sa Pilipinas kon buean it Hulyo.

Ang mga malalakas na bagyo ang dumadaan sa Pilipinas kung buwan ng Hulyo.

Agosto --Ang pangwalong buwan ng taon.

Buwan it taggueotom ro buean it Agosto ay owa pa it ginaani nga paeay.

Buwan ng kahirapan ang buwan ng Agosto dahil wala pang inaaning palay.

Septyembre--ang pangsiyam na buwan ng taon.

Buean it Septyembre kato pagpatay kay Ninoy Aquino.

Buwan noon ng Septeyembre ng patayin si Benigno Aquino.

Oktobre--ang pangsampung buwan ng taon.

Mabatian eon ro kanta it paskuwa kon buean it Octobre.

Mapapakingnan na ang awiting pamasko kung buwan ng Oktobre.

Nobyembre--ang panglabing-isang buwan ng taon.

Buean it Novembre ginaselebrar ro adlaw it patay.

Araw ng mga patay ay ginaganap sa buwan ng Nobyembre.

Disyembre--ang pangsampu at dalawang buean ng taon.

Buean it Disyembre ro kaadlawan ni Ginuong Hesus.

Buwan ng Disyembre ang kaarawan ni Ginuong Hesus.

XXVII. Mga Araw ng Linggo

Lunes -- ang pangalawang araw ng linggo.

Masadya kon Lunes bangod abung tawo ro nagadasig.

Masaya kung Lunes dahil maraming tao ang nagmamadali.

Martes--Ang araw na sumusunod sa Lunes.

Bawae kuno maligos kon Martes.

Bawal daw maligo kung Martes.

Miyerkoles--ang araw na sa gitna nga Martes at Huwebes.

Kon Miyerkoles ro adlaw it tinda sa Kalibo.

Tuwing Miyerkules ang araw ng palengke sa Kalibo.

Huwebes--Ang panglimang araw ng linggo.

Kon Huwebes  ag kaibahan kita, masadya ako.

Kung Huwebes at kasama kita, masaya ako.

Biyernes--Ang pang-anim na araw ng linggo.

Abung owa gasueod sa opisina kon Biyernes.

Maraming hindi pumapasok sa opisina kung Biyernes.

Sabado--Pangpitong araw ng linggo. Ito ay mula sa salitang Latin Saturnus, ang bathala ng agrikultura.

Sabado kuno nagpahuway ro Ginuo.

Sabado raw nang magpahinga ang Maykapal.

Dominggo--unang araw ng linggo, o araw na nasa gitna ng Sabado at Lunes.

Kon Dominggo abung mga eakie ro naga-agto sa bueangan  ku sa simbahan.

Kung Linggo, maraming lalake ang pumupunta sa sabungan, kaysa simbahan.

XXVIII. Mga Oras

ala una 1:00 it agahon/hapon

Ala una it agahon kami masakay sa eroplano.

Ala una ng umaga kami sasakay ng eroplano

alas dos 2:00 it agahon/hapon

Alas dos it hapon ako matueog.

Alas dos ng hapon ako matutulog.

alas tres 3:00 it agahon/hapon

Alas tres it hapon namatay si Hesus.

Alas tres ng hapon namatay si Hesus.

alas kwatro 4:00 it agahon/hapon

Mas mabaskug pa si Pedro ku sa alas kwatro it agahon.

Mas mabilis pa si Pedro sa alas kwatro ng umaga.

alas singko 5:00 it agahon/hapon

Alas singko it hapon ro amon nga buhi sa opisina.

Alas singko ng hapon ang aming uwian sa opisina.

alas saes 6:00 it agahon/hapon

Ala saes it hapon gabagting ro lingganay.

Alas saes ng hapon tumutugtog ang kampana.

alas siete 7:00 it agahon/gabii

Alas siete it gabii kami gaihapon.

Alas siyete ng gabi kami kumakain ng hapunan.

alas otso 8:00 it agahon/gabii

Hasta alas otso eang it gabii ro pagtan-aw it tv.

Hanggang alas utso lang ng gabi ang pagpanuod ng tv.

alas nuybe 9:00 it agahon/gabii

Kon alas nuybe eon it gabii hay tueog eon ako.

Kapag alas nuybe na ng gabi, ako ay tulog na.

alas diyes 10:00 it agahon/gabii

Gamiryenda ako kon alas diyes it agahon.

Nagmimiryenda ako kung alas diyes ng umaga.

alas onse 11:00 it agahon/gabii—isang oras bago ang hatinggabi

Kon alas onse eon it gabii ag owa si Tatay, gapanumdum eon ako it maeain.

Kung alas onse na ng gabi at wala pa si Tatay, masama na ang iniisip ko.

alas dose 12:00 it adlaw/gabii—kalagitnaan ng araw o gabi

Kon alas dose kuno it truadlaw gaguwa ro aswang.

Kung alas dose daw ng pananghalian lumalabas ang aswang.

adlaw -mula sa pagsilang ng araw hanggang ito ay lumubog.

Adlaw eon nagbugtaw si Marie ag si Joe.

Araw na nang gumising si Marie at si Joe.

aga-aga--ang pagsilang ng araw

Aga-aga pa kami naghalin sa baeay ni Tatay paagto sa eanas.

Bukang-liwayway pa kami umalis ng Tatay patungong bukirin.

agahon--mula alas dose ng hating gabi hanggang alas dose ng katanghalian.

Kon agahon gapamunit si Tatay sa Akean.

Kung umaga nagbibingwit si Tatay sa Akean.

gabii--mula sa paglubog ng araw hanggang bukang-liwayway.

Gabii eon kami kon mag-abot halin sa opisina.

Gabi na kami kung dumarating mula sa opisina

hapon--mula alas dose ng katanghalian hanggang lumubog ang araw

Kon hapon mas mayad magsimba sa katedral bangud sangkiri eon lang ro tawo.

Mas mabuting magsimba kung hapon sa katedral dahil kakaunti ang mga tao.

hin-aga--pagkalipas ng hatinggabi

Hin-aga maeuhod ro mga bituon.

Bukas luluhod ang mga bituin.

hinduna--pagkaraan ng ilang saglit

Hinduna nga gabii maharana kami kay Pilma.

Mamayang gabi maghaharana kami kay Pilma.

kada agahon--ang mga sunod-sunod na umaga

Kada agahon gapaligos ako.

Tuwing umaga ako ay naliligo.

kada gabii--ang mga sunod-sunod na gabi

Kada gabii gainum ako it tuba.

Tuwing gabi ako ay umiinum ng tuba.

kada hapon--ang mga sunod-sunod na hapon

Kada hapon gauean sa amon.

Tuwing hapon umuulan sa amin.

kahapon--ang nakaraang araw

Kahapon naeumos si Ana sa suba.

Kahapon nalunod si Ana sa ilog.

ku nakataliwang adlaw--yong nakaraang araw; ang araw bago kahapon

Ku nakataliwang adlaw, gin-eubong si Prof. Rodolfo Baldevarona.

Yong nakaraang araw inilibing si Prof. Rodolfo Baldevarona.

ku nakataliwang gabii--yong nakaraang gabi o ang gabi bago kagabi

Ku nakataliwang gabii mabaskug ro hangin.

Yong nakaraang gabi malakas ang hangin.

ku nakataliwang dag-on--yong nakaraang taon

Ku nakataliwang dag-on abong baeay ro naanod it baha.

Yong nakaraang taon, maraming bahay ang naanod ng baha.

makaron—sa kasalukuyan

Makaron ko dakpon rang manok nga bukay.

Ngayon ko huhulihin ang puti kong manok.

naulihi—lampas sa takdang oras

Naulihi si Mario sa pag-abot sa miting.

Nahuli si Mario sa pagdating sa miting.

sa bisperas—ang araw o gabi bago ang takdang araw ng okasyon.

Sa bisperas it piyesta maabot si Lola Juana.

Sa bisperas ng piyesta darating si Lola Juana.

sa gabii--sa gabi

Sa gabii it Bag-ong Dag-on kami ni Nanay matan-aw it sine.

Sa gabi ng Bagong-Taon kami ni Nanay manuod ng sine.

sa adlaw--sa araw

Sa adlaw kang kaadlawan ako mabagae it bag-ong eambong.

Sa araw ng kaarawan ko ako bibili ng bagong baro.

sa truadlaw--sa katanghalian

Sa truadlaw it Dominggo mamesa si Padre Damaso.

Sa katanghalian ng Linggo magmemesa si Padre Damaso.

sa masunod nga adlaw--sa susunod na araw\gabii\taon\buwan

Sa masunod nga adlaw ako maligos.

Sa susunod na araw ako maliligo.

sa masunod nga buean--sa susunod na buwan

Sa masunod nga buean ako mabuoe it eksamen.

Sa susunod na buwan ako kukuha ng eksamen.

sa masunod nga dominggo--sa susunod na linggo

Sa masunod nga dominggo ro bueang.

Sa susunod na linggo ang sabong.

sa masunod nga Dominggo--sa susunod na Linggo

Sa masunod nga Dominggo ako mauli sa Aklan.

Sa susunod na Linggo ako uuwi sa Aklan.

sa masunod nga gabii--sa susunod na gabi

Sa masunod nga gabii maguwa ro bulalakaw.

Sa susunod na gabi lalabas ang bulalakaw.

sang adlaw--isang buong araw

Sang adlaw gid rang klase.

Isang araw ang klase ko.

sang dag-on—isang buong taon.

Owa kami magkita kang Lolo sa sueod it sang dag-on.

Hindi kami nagkita ng Lolo ko sa loob ng isang taon.

Sangka dominggo—isang buong linggo

Sangka dominggo kami nagbakasyon sa Lezo, Aklan.

Isang linggo kaming nagbakasyon sa Lezo, Aklan.

temprano—bago dumating sa takdang oras

Temprano pa nagbugtaw si Tatay kaina agod magtug-on.

Maaga pa gumising si Tatay kanina upang magsaing.

truadlaw—halos sa gitna ng umaga at ng hapon

Truadlaw eon nag-abot rang amigo.

Katanghalian na nang dumating ang aking kaibigan.

tungang-gabii—sa gitna ng gabi at ng umaga

Tungang-gabii kuno gaguwa sa kapre.

Hatinggabi raw lumalabas ang papre.

ulihi—dumating pagkaraan ng takdang oras

Ulihi ko eon hadumduman nga mabakae gali ako it kaeamay.

Huli ko nang maalala na bibili pala ako ng asukal

XXIX. Mga Hanapbuhay\Mga Trabaho

abugado--isang taong nagtapos ng abugasiya at nakapasa sa bar at nagtatanggol sa mga karapatan ng tao.

Madali kuno magmanggaranon ro mga abugado.

Madaling yumaman daw ang mga abugado.

agwador--isang taong nagbibinta ng tubig

Sa Iloilo abu nga agwador.

Sa Iloilo maraming agwador.

arkitikto--isang taong gumagawa ng plano ng bahay at mga gusali

Rang unga hay arkitekto.

Ang anak ko ay isang arkitekto.

artista--isang taong mahusay gumanap ng mga roles sa puting tabing o sa entablado. Kasama rin dito ang mga pintor at mga sumasayaw

Si Sean Marie hay artista.

Si Sean Marie ay isang artista.

brodkaster--isang peryodista sa radio o tv

Gusto ko nga mangin brodkaster.

Gusto kong maging brodkaster.

manugsaot--isang taong sumasayaw ng ano mang klaseng sayaw katulad ng hip hop, tanggo, folk dance,ballet, at iba pa

Si Edna Laurente Faral hay manugsaot.

Si Edna Laurente Faral ay isang mananayaw.

doktor--isang taong nag-aral ng medisina at naggagamot ng may sakit

Abung doktor nga nagtuon it narsing.

Maraming doktor ang nag-aral ng narsing.

drayber--isang taong nagmamaneho ng mga sasakyan katulad ng taksi at padyak

Rang lolo hay drayber it taksi.

Ang lolo ko ay isang drayber ng taksi.

inhinyero--isang taong gumagawa ng mga tulay, kalsada. Kasama rin dito ang nagtapos ng computer engineering, geodetic engineering, at iba pa.

Inhinyero ro nagatindog sa karsada.

Isang inhinyero ang nakatayo sa kalsada.

kamenero--ito yong mga taong naglilinis ng mga kalye at

Mabahoe ro mabulig ku kamenero sa pagmintinar it karsada.

Malaki ang natutulong ng kamenero sa pagpanatili ng kalsada.

librarian--isang taong nagtapos ng library science at nakapasa sa board exam at nagmamahala o nagtratrabaho sa isang library

Ako hay librarian.

Ako ay isang librarian.

maestro—isang taong lalakeng nagtuturo sa isang paaralan

Maestro rang tatay bag-o imaw nag-agto sa Singapore.

Maestro ang tatay ko bago siya pumunta ng Singapore.

maestra—isang taong babaeng nagtuturo sa isang paaralan

Abung maestra nga nagdomestic helper.

Maraming maestra ang naging domestic helper.

Magmamani--isang taong nagtatanim o nagtitinda ng mani

Sa Banga, Aklan abu nga magmamani.

Sa Banga, Aklan marami ang magmamani.

mananggiti--taong kumukuha ng tuba ng niyog.

Paeainum it tuba ro mananggiti.

Palainum ng tuba ang taong kumukuha ng tuba ng niyog.

manedyer--isang taong namamahala ng isang tanggapan.

Mataas ro suweldo it manedyer pero mabahoe man ro anang obligasyon

Mataas ang sahod ng manedyer ngunit malaki rin ang kanyang obligasyon.

manugpangisda--isang taong naghuhuli ng isda

Kunta ro mga mangingisda hay indi maggamit it dilamita.

Sana ang mga mangingisda ay hindi gagamit ng dilameta.

mangunguma--isang taong nagsasaka ng palay, atb.

Bag-o magbuteak ro adlaw hay gabangon eon ro mga mangunguma.

Bago magbukang-liwayway bumabangon na ang mga magsasaka.

nars--isang taong katulong ng doktor sa ospital o sa klinika.

Si Milagros dela Rosa hay nars sa America.

Si Milagros dela Rosa ay isang nars sa America.

peryodista--isang taong nagsusulat ng balita sa mga pahayagan.

Si Melchor hay peryodista.

Si Melchor ay isang peryodista.

panday --isang taong gumagawa ng bahay at mga gusali.

Malisod man ro trabaho ku panday.

Mahirap din ang trabaho ng isang panday.

surbeyor--isang taong nagsusukat ng lupa upang malaman ang haba, kitid, posisyon, at mga dueonan.

Si Juan de la Cruz hay surbeyor it among banwa.

Si Juan de la Cruz ay isang surbeyor ng aming bayan.

tendero--isang taong nagtitinda ng anu-ano mang bagay.

Tendero sa merkado rang tatay.

Isang tendero ang tatay ko sa palingke.

tubero--isang taong naglalagay at nag-aayos ng tubo ng tubig, at iba pang likidong dinaraan.

Sangka tubero ro nag-obra ku among grepo.

Isang tubero ang gumawa ng aming grepo.

XXX. Paghuyap or Counting

Aklanons usually count in Spanish after number 10.

Aklanon

Saea--isa (1)

Saea man lang rang baeay.

Isa lang ang bahay ko.

daywa--dalawa (2)

Daywa gid ro kinahangean kon magtanggo.

Dalaga talaga ang kailangan kung magtanggo.

tatlo--tatlo (3)

Tatlo ro manok namon sa baeay.

Tatlo ang manok namin sa bahay.

ap-at--apat (4)

Ap-at ro tuko ku amon nga lamesa.

Apat ang poste ng aming mesa.

lima--lima (5)

Limang adlaw sa sang dominggo kon ako mag-agto sa banwa.

Limang araw isang linggo kung ako ay pumupunta sa bayan.

an-om--anim (6)

An-om ro unga ni Maria.

Anim ang anak ni Maria.

pito--pito (7)

Pito kaming magmaeanghod.

Pito kaming magkakapatid.

waeo--walo (8)

Waeo ro alima it oktupos.

Walo ang galamay ng oktupos.

siyam--siyam (9)

Siyam nga buean bag-o maunga ro tawo.

Siyam na buwan bago maipanganak ang tao.

napueo--sampo (10)

Naspueo kami tanan sa baeay.

Sampo kaming lahat sa bahay.

onse—sampu at isa; labing isa (11)

Labing isa ang kwarto ng aming bahay.

Onse ro kwarto it among baeay.

Dose--labing dalawa (12)

 

Trese--labing tatlo (13)

May trese martires sa Cavite.

May Labing Tatlo Martires sa Cavite.

katursi—sampu at lima;labing apat (14)

Katursi eon si Maria.

Si Maria ay katursi na.

kinse—sampu at lima; labing lima (15)

Kinse eon ro hapirde ni Manny.

Labing lima na ang natalo ni Manny.

disesayes—sampu at anim; labing anim (16)

Daeaga eon kuno ro baye kon disesayes eon ra edad.

Dalaga na raw ang babae kung labing anim na ang gulang niya.

disesyete—sampu at pito; labing pito (17)

Disesyete kabilog ro among manok.

Labing pito ang aming manok.

dise-otso—sampu at walo; labing walo (18)

Nagtanan si Maria pag-abot nana it dise-otso.

Nagtanan si Maria nang dumating siya ng labing walo.

disenuybe—sampu at siyam; labing siyam (19)

Ro pelikula nga gina-obra si Mario hay Disenuybe.

Ang pelikula na ginagawa ni Mario ay Labing Siyam.

baynte --dalampu (20)

Baynte pesos ro bayad namon nga pamasahe sa bus.

Dalampung peso ang pamasahe namin sa bus.

traynta--tatlungpo  (30)

Traynta anyos eon rang edad?

Tatlungpong taon na ako.

kwarinta--apatnapu  (40)

Ro pangabuhi kuno hay gaumpisa sa kwarinta.

Ang buhay daw ay nagsisimula sa apatnapu.

Singkwenta---limangpu  (50)

Singkwenta ka bilog ro tawo sa kanten.

Limangpu ang tao sa kanten.

saysinta--- anim na sampu (60)

Ro mga pulis hay pwedeng magretiro sa edad nga animnapo.

Ang mga pulis ay pwede nang magretiro.

sitenta—pitu na sampu  (70)

Abu nga Filipino nga indi maabot sa edad nga pitongpu.

Maraming Filipino ang hindi nakakarating sa edad na sitenta.

otsinta—walo na sampu  (80)

Masadya gid ako kon makaabot ako it otsinta anyos.

Masayang-masaya ako kapag makarating ako ng walongpung taon.

nobenta---siyam na sampu (90)

Rang Lolo hay nobenta anyos eon.

Ang Lolo ko ay siymanapung taon na.

sanggatos---sampu na sampu (100)

Ku 2008 ay sanggatos dag-on eon ro among simbahan.

Noong 2008 isang daang taon na ang aming simbahan.

siyento baynta---labing dalawang sampu (120)

Siyento traynta eon ro mga butante sa persento.

Isang daan at dalawangpu na ang mga butante sa persento.

siyento traynta---labing tatlong sampu (130)

Siyento traynta kuno ro bayad sa pagpabueog.

Isang daan at tatlongpu raw ang bayad ng pagpapagupit ng buhok.

daywang gatus---dalawang isang daan (200)

Daywang gatus ro tawo sa plasa.

Dalawang daan ang mga tawo sa plasa.

tatlong gatus—tatlong daan (300)

Owa't tatlong gatus ro hayga kang sapatos.

Walang tatlong daang peso ang halaga ng sapatos ko.

limang gatus—limang daan (500)

Limang gatus ro plete sa barko.

Limang daang piso ro plete sa barko.

sang libo—sampung daan (1000)

Sangka libo rang kwarta sa akon nga pitaka.

Isang libong piso ang laman ng pera ko sa aking pitaka.

daywang libo—dalawangpung daan (2000)

Ro estudyante sa maeagku nga unibersidad hay gaabot it daywang libo.

Ang mga estudyante ng malalaking unibersidad ay umaabot ng dalawang libo.

sang milyon—isang libong-libo (1,000,000)

Owa pa gid ako kabuyot it sang milyong pesos.

Hindi pa ako nakahawak ng isang milyong piso.

sang bilyon—isang libong angaw (1,000,000,000)

Ro ginakita ni Manny Pacquiao hay gaabot sa sang bilyong pesos.

Ang kinikita ni Manny Pacquiao ay aabot ng isang bilyong piso.

XXXI. Pangdama

panghugom—isang paaran upang malaman ang amoy ng isang bagay sa pamamagitan ng ilong lamang.

Ro mga ayam hay mataeum ra panghugom.

Matalim ang pang-amoy ng mga aso.

panglasa-- isang paaran upang malaman ang lasa ng isang bagay sa pamamagitan ng dila lamang.

Ro mga baye hay mayad nga himuon nga tagapanglasa.

Mabuting gawing panglasa ang mga babae.

pangtabing-- isang paaran upang malaman ang init or lamig ng isang bagay sa pamamagitan ng palad o balat.

Alima ro ginagamit ni Nanay kon may eagnat ako.

Kamay ang ginagamit ni Nanay sa pangdama kung may sinat ako.

pampamati-- isang paaran upang malaman ang tinig  ng isang bagay sa pamamagitan ng tainga lamang.

Mas maanting ro pampamati ku mga baye ku sa mga eake.

Mas maanting ang pandinig ng mga babae kaysa mga lalake.

pangtan-aw-- isang paaran upang malaman ang liwanag o dilim ng isang bagay sa pamamagitan ng mata lamang.

Ro mata ro ginagamit sa pagpamatyag it palibot.

Ang mata ang ginagamit sa pagmamasid ng paligid.

XXXII. Bibliography

Braulio, Eleanor P.  1998. Akean-Filipino leksikon.  Metro Manila: Komisyon sa Wikang Filipino.  177p. Printed in Macar Enterprises, Kalibo, Aklan.

Co, Leonardo L. 1989. Common medicinal plants of the Cordillera Region. Baguio City: Community Health Education, Services and Training in the Cordillera Region (CHESCORE).  487P.

De Guzman, Maria Odullo. 1970. Diksiyunaryo Pilipino-Ingles-Pilipino (Pilipino-English-Pilipino dictionary. Metro Manila: National Book Store. 353p.

De la Cruz, Roman A. 2003. Five-language dictionary (Panay Island): English, Tagalog, Hiligaynon, Kinaray-a, Aklanon. Kalibo, Aklan: Rock Publishing. 919p.

Del Valle, Bartolome and Melania Jimenez del Valle. 1969.  Talatinigang Pilipino-Pilipino.  Metro Manila: National Book Store. 212p.

English, Leo. 1987. Tagalog-English dictionary.  Metro Manila: National Book Store, inc. 1583p.

English, Leo. 1977.  English-Tagalog dictionary. Metro Manila: National Book Store, Inc.  1211p.

Enriquez, M. Jacobo and Francis J. Jamolangue, Jr. 1999.  English-Tagalog Visayas Ilongo-Cebuano Vocabulary.  Quezon City: Marren Publishing House, Inc. 249p.

Lim-Varona, Linda.  2009.  Prescription to health. Manila: Philippine Publishing House.  336p.

New Handy English Webster’s dictionary: English-Tagalog contains all the important words, phrases, and idioms of the English language and the new Filipino terms. Quezon City:  Amos Books, Inc. 456p.

Quisumbing, Eduardo.  1978.  Medicinal plants of the Philippines.  Quezon City:  Katha Publishing Co.1262p.

Reyes, Vicente Salas, Nicolas L. Prado, R. David Paul Zorc. A study of the Aklanon dialect. Volume two: dictionary. Kalibo, Aklan: Public Domain.386p.

Other Sources:

Cichon, Mansueta. 82 years old. Sta. Cruz, Lezo, Aklan. Personal interview. July 16, 2009.

De los Reyes, Josefina. 64 years old. Sta. Cruz, Lezo, Aklan. Personal interview. July 17, 2009.

De los Reyes, Linda. 60 years old. Sta. Cruz, Lezo, Aklan. Personal interview. April 10, 2010.

Fernandez, Lucia Cichon. 69 years old. Sta. Cruz, Lezo, Aklan. Personal Interview. April 10, 2010.

Nabiong, Alfreo. 30 years old. Poblacion, Lezo, Aklan. Personal interview. July 16, 2009. 

Nabiong, Uldarico. 73 years old. Sta. Cruz, Lezo, Aklan. Personal; interview. July 16, 2009.

1.      Progress Report (with cover letter)

2.      Contract of Services (with Resume of Research Assistant)

3.      Certificate of Service (of Research Assistant)

4.      Acknowledgment Receipt (Project Director ag Research Assistant)

5.      Initial Output (50 pages would be more than convincing)

6.      Attachments (official receipts to accompany ROE)

7.      Acknowledgment (of the second tranche: P60,000.00)  

8. Breakdown of Expenses (with signature)- sent February  2010

9. Certificate of service (Melchor F. Cichon)—sent February  2010

MELCHOR F. CICHON

College of Fisheries and Ocean Sciences Library

UP Visayas, Miagao, Iloilo

Residence Telephone Number: (033)508-1423

Mobile No.: .: 09-179-1878-51

gumamilacruz@yahoo.com

February 22,  2010

PROJECT MANAGEMENT DIVISION

National Commission for Culture and the Arts

5^th Flr., NCCA Building, 

633 Gen. Luna St., Intramuros, Manila

To whom it may concern:

Attached herewith are three papers related to my project: Aklanon Glosari which I failed to sign in my previous communication with your office.

Thank you.

Truly yours,

Melchor F. Cichon

Grantee

MELCHOR F. CICHON

College of Fisheries and Ocean Sciences Library

UP Visayas, Miagao, Iloilo

Residence Telephone Number: (033)508-1423

Mobile No.: .: 09-179-1878-51

gumamilacruz@yahoo.com

January 28, 2010

PROJECT MANAGEMENT DIVISION

National Commission for Culture and the Arts

5^th Flr., NCCA Building, 

633 Gen. Luna St., Intramuros, Manila

To whom it may concern:

This is to make a report about the progress of the following project:

Project Name: AKEANON GLOSARI: MAY HALIMBAWANG PANGUNGUSAP

Period Covered:          JULY-AUGUST 2009

Project Coordinator:   MELCHOR F. CICHON

Date of Submission: JANUARY 28, 2010

Attached with this are the required documents as stated in the GUIDE furnished me by the NCCA-PMED:

1.      Work plan & Narrative description of work actually done;

2.      Description of problems encountered, and explanation of major variances from the work plan;

3.      Summary of actual expenditure for the period covered;

4.      Recommendations for the improvement of project design or implementation; and

5.      Remaining activities to be undertaken.

Tanggapan Ng Pangulo

Pambansang Komisyon Para Sa Kultura at Mga Sining

Pormularyong PMD Blg. 1,Marso 2004

PORMULARYO NG PANUKALANG PROYEKTO

1. PAMAGAT NG PROYEKTO: Akeanon Glosari Na May Halimbawang Pangungusap)

2. PINAGMULAN ng proyekto:

Ang salitang Akeanon ay may dalawang kahulugan: ang mga taong tubong Aklan at ang kanilang tubong salita.

Ang  salitang Akeanon ay nakaranas ng ibang ibang pagsubok. Nang sakupin nga mga Katsila ang Panay, nawala ang Aklan sa mapa ng Pilipinas dahil ginawang sentro ang Capiz ng mga Kastila. Ngunit sa loob ng tatlong daan-taon na iyon, ang mga Akeanon ay tuloy pa rin sa pagsasalita at sa pagsusulat sa Akeanon. Ang tulang ‘Hambae Akeanon’ na sa orihinal na Akeanon na salita ay sinulat noong 1600s.

Mula noon, may tatlong diksiyonaryo na ang nasulat sa Akeanon. Ito ay ang…

Ngunit hanggang ngayon ay wala pang Akeanong glosaring nagawa.

Dahil dito’y naisip ng Project Proponent na ipunin ang mga salitang Akeanon, igrupo ang mga ito, at bigyan ng kahulugan upang madali maintindihan at magagamit sa pang-araw-araw na komunikasyon ng mga mag-aaral, guro, tagapagsaliksik, maglalakbay at mga linguista. Ang kalalabasang libro ay magiging batayan din sa mga masunod na proyekto ng mga taong may hilig sa salitang Akeanon.

Isaad ang pangangailangan at kahalagahan ng proyekto. Gumamit ng mga estatistika kung kinakailangan.

3. Deskripsiyon ng proyekto:

Nakapaloob dito ang uri/kategorya ng proyekto, mga layunin at inaasahang resulta, petsa ng implementasyon, aktuwal na pangyayarihan o pook at iskedyul ng mga gawain/ aktibidad.

Ang proyektong ito ay sa pang-indibidwal.

Inaasahang ang proyektong ito ay makapag-ipon ng iba’t-ibang  salitang Akeanon at igugrupo sa iba’t-ibang kategoriya. Ang bawat napiling salita o katawagan ay bibigyan ng kahulugan.Sakaling malathala/mapablis, magagamit ito ng maraming tao lalong-lalo na ang mga estudyante, mga guro, mga manunulat at ibang taong  sa loob at labas ng Pilipinas.

Inaasahang matapos ang proyektong ito sa loob ng anim na buwan.

Unang buwan                                      Paghahayr ng empleyado

Pangalawa at pangatlong buwan        field work at library research

Pang-apat at panglimang  buwan        Encoding at editing ng unang draft at panunuri

Pang-anim na buwan                           Pagsasabmit ng manuskrito sa NCCA

Ang paghahanap ng mga salitan o katawagang Akeanon ay gagawin una sa iba’t ibang library sa Iloilo at sa Aklan. Kung may panahon ay gagamitin din ang library ng UP Main Library sa Diliman, Quezon City at ng National Library. Para dumami ang maiipong salita o katawagan, ang mananaliksik ay pupunta sa Aklan upang magtanong sa mga katutubong Aklanon hinggil sa mga salita o katawagan na nakapaloob sa proyektong ito.

Ang mga grupo ng mga salitang o katawagang Akeanon ay ang sumusunod:

1. Parte ng bahay/gusali
2. Mga baro
3. Iba’t-ibang hayop sa Aklan
4. Parte ng hayop
5. Iba’t ibang tanim sa Aklan
6. Parte ng tanim
7. Iba’t-ibang festival sa Aklan
8. Iba’t ibang ritwal sa Aklan
9. Iba’t-ibang kulay
10. Iba’t ibang "waste products" ng tao, hayop, tanim, industriya
11. Iba’t ibang celestrial bodies
12. Iba’t ibang tubig (bodies of water)
13. Iba’t ibang laro
14. Iba’t ibang "supernatural beings"
15. Iba’t ibang kamag-anak
16. Iba’t ibang sakit ng tao’t hayop
17. Iba’t ibang sasakyan
18. Ibat’ibang katawagan sa negosyo
19. Iba’t ibang pagkain,
20. Iba pang katawagan na Akeanon

  4. MGA BENEPISYONG DULOT NG PROYEKTO: Kasama dito ang mga pagbabagong idudulot ng proyekto sa komunidad pati na ang bilang ng mga taong makikinabang dito.

Kapag natapos ang proyektong ito, inaasahang makatulong sa epektibong komunikasyon at pag-unawa ng bawa’t isa, lalong lalo na sa mga kabataang Akeanon. Makakatulong din ito sa pagpapalaganap ng mga salitang Akeanon.

5. GASTUSIN ng Proyekto:

Ilahad ang kabuuang gastusin ng proyekto, ang tulong pinansiyal na hinihiling sa NCCA, katuwang na pondo mula sa ibang panggagalingan at ang detalyadong badyet.

Ang kabuuang gastusin ng proyektong ito ay: P160,000.00

Item                                       Particular            Counterpart         Funding Requested            Total
                                                Funding                from NCCA

1.       Personal Services:

Honoraria

a.       Project Leader/Writer Php 8,000 x 6                                                               Php48,000

b.       Research Asst.              Php 5,000 x 6                                                               30,000

c.        Encoder                                                                                                 4,500

d.       Consultant                                                                                            5,000

2.       MOOE

a.       Supplies/Materials                                                                                               3,000

b.       Communications                                                                                                 1,800

c.        Transportation Expenses                                                                                    3,000

d.       Accommodation                                                                                                 3,000

e.        Food                                                                                                                      1,800

Total                                                                                      Php 100,000

6. ANG MAY MUNGKAHI NG proyekto:

Isulat ang pangalan ng organisasyon o indibidwal na may mungkahi ng proyekto, pati na ang tagapag-ugnay ng proyecko. Siguraduhing may lagda, tirahan, numero ng telepono/ fax/ cellphone at e-mail.

      Melchor F. Cichon, proponent

Block 52, Lot 32, Barangay Bolilao, mandurriao, Iloilo City 5000

Tel No. (Residence): 033 (508-1423)

Cell No.: 09179187851

Email: gumamilacruz@yahoo.com

Republika Ng Pilipinas

Tanggapan Ng Pangulo

Pambansang Komisyon Para Sa Kultura at Mga Sining

 

PROGRESS REPORT

1. PROJECT TITLE:  AKEANON GLOSARI: MAY HALIMBAWANG PANGUNGUSAP

           

                                                                                            

2.                  DATE OF SUBMISSION OF PROGRESS REPORT:

January 4, 2010

3.      Project Proponent:

            MELCHOR F. CICHON

            College of Fisheries and Ocean Sciences Library

University of the Philippines Visayas

            Miag-ao, Iloilo

            Home No.: (33) 508-1423

            Mobile No.: 09-179-1878-51

Email: gumamilacruz@yahoo.com

4.      WORK SCHEDULE: Sa ibaba ay ang iskedyul na susundin ng proyekto

Unang buwan                                      Paghahayr ng empleyado

Pangalawa at pangatlong buwan        field work at library research

Pang-apat at panglimang  buwan        Encoding at editing ng unang draft at panunuri

Pang-anim na buwan                           Pagsasabmit ng manuskrito sa NCCA

5.      report ng mga natapos gawin para sa proyekto:

Sa pagkakahirang ng Research Assistant, nagsimula ang library at field work sa buwan ng Hulyo.  Sa pag-uumpisa, ang mga libro at iba pang materyal na nasa private library ng proponent/project director muna ang pinagkunan ng mga terminolohiya.  Matapos maubos ang nasabing mga materyal ay naghanap na sa mga public libraries tulad ng, UP Visayas Library. 

Hindi naging madali ang paghahanap ng mga terminologoy dahil sa kakaunti ang mga libro sa Aklanon. Pero ang mga diksiyonaryo ni Roman de la Cruz at ni Vicente Salas Reyes et al ay malaki ang naitulong. Subalit may mga terminlogiya sa English na walang katumbas sa Aklanon katulad ng mga parti ng baro. Dahil nga walang katumbas na salita sa Aklanon, ang English na salita na lamang ang ginamit. Dalawa nito ay ang salitang “polo shirt” at “t-shirt”.

Sa loob ng  anim na buwan, mula Hulyo hanggang Disyembre halos 95 porsento ng tapos ang proyekto. Pero kailangan pang iedit ang kabuuang manuscript.

6.      MGA PROBLEMA:

Hindi naging malaking problema ang mga sources para sa proyekto.  Maraming libro ang pwedeng magamit lalo na sa Enlgish. May mga taong kusang-loob na tumutulong sa pagbibigay ng mga terminolohiya kaya lang pagdating sa mga bagay na hindi tubong Aklan ay hindi nila alam ang katumbas nito sa Filipino, kalamitan ay nasa English. Ang proyekto ay hindi agad nasimulan dahil naoperahan ang Project Proponent kaya hindi kaagad ito nasimulan. Bukod rito ang Momorandum of Agreement ay naaprobahan lang noong Mayo 25, 2009. Natanggap ko ang MOA noong Huyo 1, 2009. Ang first tranche ay natanggap ko lang noong July 6, 2009 kaya hindi agad ako nakapunta sa Aklan. Dito ako sa Iloilo nakatira.

7.      MGA PAGBABAGO:

Dahil nga sa delay ng MOA at sa pagbibigay ng pundo, hindi nasimulan ang proyekto noong Enero 2009 kundi noong Hulyo lang.

.Summary ng aktwal ng pinagkakagastusan:

Report of Expenses

(Individual)

MELCHOR F. CICHON

Grantee/Payee

AKEANON GLOSARI: MAY HALIMBAWANG PANGUNGUSAP

Project Title

Resolution No.: __________     Approved Budget: Php 100,000.00    Implementation Period: JANUARY-AUGUST 2008

[   ] 1^st Release Amount    Php 30,000    Check No. & Date ____________ [   ] 3^rd Release Amount ____________Check No. & Date ____________

[   ] 2^nd Release Amount ____________ Check No. & Date ____________ [   ] 4^th  Release Amount ____________Check No. & Date ____________

ITEM / ACCOUNT NAME	NCCA Funding	COUNTERPART FUNDING		AMOUNT
		Proponent	Others
A. Services
Contract of Services (Honoraria)				Php 26,000
Food/Catering Services				245.60
Accommodation
Printing
Others
B. Travel
Air fare
Bus fare				360
Boat fare
Porterage fees
Others/Cab fare
C. Communications
Telephone/Telefax
Telegraphs
Mailing
Others
D. Transportation
Trucking
Freight Charges
Handling
Shipment
E. Supplies & Materials				Php 3,464.00
F. Rentals
Venue
Vehicle
Equipment
Others
Total AMOUNT				Php 29,773.00

GRANTEE:                                                                                                                            Reviewed and Approved by:

                                                                   

MELCHOR F. CICHON                                           _____________________

Name & Signature                                                                                                   Name & Signature

                                                                                                                                                NCCA Finance

                                                                          Breakdown of expenses           

Materials
Item	Receipt No.	Date	Amount
Ink Refill		July 18, 2009	P295.00
Copy paper		December 22, 2009	188.50
Folder with cover		August 8, 2009	9.00
Notebook		July 26, 2009	31.50
Video card		January 6, 2010	2,900.00
Thermal paste			40.00
Food		July 5, 2009	84.00
Food		August 8, 2009	80.00
Food		August 29, 2009	80.00
TOTAL			3,413.00
Honoraria
Item	Receipt No.	Date	Amount
Research Assistant (Hulyo )		Hulyo 30, 2009	5,000.00
Research Assistant (Agosto)		Agosto 18, 2009	5,000.00
Project Leader (Hulyo)		Hulyo 30, 2009	8,000.00
Project Leader (Agosto)		Agosto 18, 2009	8,000.00
TOTAL			26,000.00
	Travel
Bus fare		July 16, 2009	360.00
Total			360.00
GRAND TOTAL			29,773.00
BALANCE FROM 1st TRANCHE			Pph227.00

8.      Remaining activities to be undertaken:

Sa kasalukuyan ay nasa preparasyon na ng draft para ipasa sa consultant.  Matapos nito, gagawin ang final draft at ang terminal report. Inaasahang matatapos ang proyekto sa itinakdang iskedyul.

ACKNOWLEDGMENT RECEIPT

This is to acknowledge the receipt of SIXTEEN  THOUSAND PESOS ONLY (Php 16,000.00) as honorarium for my services rendered as PROJECT DIRECTOR for the project, for the period July to August , 2009,

MELCHOR F. CICHON

TIN No. :138-123-585

CTC No. CCI2008-26286652

Place of Issue: Miag-ao, Iloilo

Date of Issue: April 3, 2009

CERTIFICATE OF SERVICE

This is to certify that MELCHOR D. CICHON, Jr.  has rendered service as  Research Assistant   in connection with the project entitled: AKEANON GLOSARI: MAY HALIMBAWANG PANGUNGUSAP.

MELCHOR F. CICHON

NCCA Grantee

CERTIFICATE OF SERVICE

This is to certify that MELCHOR F. CICHON  has rendered service as  Project director   in connection with the project entitled: AKEANON GLOSARI: MAY HALIMBAWANG PANGUNGUSAP.

MELCHOR F. CICHON

NCCA Grantee

CONTRACT OF SERVICES

This is to contract the services of Mr. Melchor D. Cichon, Jr.  as Research Assistant of the project, AKEANON GLOSARI: MAY HALIMBAWANG PANGUNGUSAP .  

Mr. Cichon, Jr.  shall do the library and field works, encode the glossary of terms with their corresponding meanings/concepts and sample sentences and directly coordinate with the Project Leader.

In return, Mr. Cichon, Jr.  shall be paid P 5,000.00 monthly for the work assigned to him.

Melchor F. Cichon

Project Leader

Conforme:

Melchor F. Cichon Jr.

Research Assistant

Researcher

MELCHOR D. CICHON JR.

Blk 52 Lot 32 Bolilao, Mandurriao, Iloilo City

COLLEGE DEGREE

1992-1997                                      Bachelor in Science in Aviation Electronics Communication Eng’g

PATTS College of Aeronautics

Pasay City, Metro Manila

1992-1995                   Communication Technician Course

PATTS College of Aeronautics

Pasay City, Metro Manila

HIGH SCHOOL

1987-1991                                      University of San Agustin, Iloilo City

ELEMENTARY

1981-1987                                      Iloilo American Memorial School, Iloilo City

PERSONAL DATA

Age                                        35

Date of Birth                         May 02, 1974

Place of Birth                        Pasay City

Civil Status                            Married

Height                                    5’7”

Citizenship                             Filipino

Religion                                 Roman Catholic

Father’s Name                       Melchor F. Cichon

Mother’s Name                      Pilma D. Cichon

Contact no.                            09179995685

                                               033-5081423

E-mail Address                      wickedrig@yahoo.com

SPECIAL SKILLS

Electronics                  Computer Networking

Radio Operator           Computer Repairs 

WORK EXPERIENCE

Software Installer and Hardware Assembler

1999 – Present

Freelance

Health Watch Iloilo Inc.

E. Lopez St., Jaro Iloilo City

July 15, 2006 to November 2006

Paramedic/Radio Operator

UPV Employees Cooperative

U.P. in the Visayas

Miag-ao, Iloilo

January 2001 to December 2001

Computer Laboratory Technician

Matrix Computer Café

Casa Conching Bldg.

Delgado St. Iloilo City

March 2000 to August 2000

Proprietor, Computer Technician

Kaunlaran Learning Center Foundation Inc.

U.P. in the Visayas Campus

Miag-ao, Iloilo

January 1999 to June 1999

Computer Teacher

  

TRAINING 

Lifeline International Caregivers Training Center

                                                Caregiver

 

 

CERTIFICATES

Good Shepherd Home for the Aged Foundation:

                                                Caregiver for Elderly

                                                February 20, 2004

Good Shepherd’s Fold Inc.:

                                                Child care

                                                March 11, 2004

Lifeline International Caregivers Training Center:

                                                Basic Life Support and First Aid Training

                                                August 8-21, 2003

                                                November 14-20, 2003

Technical Education and Skills Development Authority:

                                                Data Encoder I

                                                September 26, 2003

UPV Employees Cooperative:

                                                Computer Laboratory Technician

                                                January 16, 2002

Informatics:

                                                Dynamic Web Page Development

                                                May 29, 2001

Internet Essentials

                                                February 21, 2001

                                                Web page Design and Development

                                                March 14, 2001

Interface Computer College:

                                                Secretarial Computer Courses for Office Personnel and

                                                Professionals

                                                September 19, 1997

References:

Mrs. Armada                         Kaunlaran Learning Center,

Miag-ao, Iloilo

Mr. R. Aguinaldo                  Instructor

PATTS College of Aeronautics

Domestic Airport, Pasay City

Mr. Arnold Naldoza               Chairman

                                                UPV Employees Cooperative

                                                Miag-ao, Iloilo

ACKNOWLEDGMENT RECEIPT

This is to acknowledge the receipt of TEN THOUSAND PESOS ONLY (PhP10,000.00) as honorarium for my services rendered as Research Assistant for the project, for the period July to August , 2009.

MELCHOR D. CICHON, Jr.

TIN No. 924-980-839

CTC No. :05287564

Place of Issue: Iloilo City

Date of Issue: May 6, 2009

__________________________

MELCHOR F. CICHON

Block 52, Lot 32. Barangay Bolilao

Manudrriao, Iloilo City

Residence Telephone Number: (033)508-1423

Mobile No.: .: 09-179-1878-51

gumamilacruz@yahoo.com

September 23,  2010

PROJECT MANAGEMENT DIVISION

National Commission for Culture and the Arts

5^th Flr., NCCA Building, 

633 Gen. Luna St., Intramuros, Manila

To whom it may concern:

I hereby  submit a copy of my research project entitled: Aklanon Glosari: May Halibawang Pangungusap (Based on Resolution No.: 2009-213).

Thank you so much.

Truly yours,

MELCHOR F. CICHON